«Өрлеу орталығы» «Білікті педагог» журналы, N3 мамыр 2015 Ш. Айтматов шығармашылығын оқушыларға меңгерту

Жазушының еңбегі әдебі мен әдеті мәселелерін қарастыруда, ең алдымен, жазуышылық шығармашылық жолға бет бұруының өзінің осы еңбекке қажеттілігін сезініп, мойындап, жазуға біржолата ден қоюының себебін білу жеке адам үшін қызықты да, әдебиет туралы ғылым үшін маңызды. Әр жазушының әдебиетке келуінің әр түрлі жолы болады. Бірақ қалай дегенмен де, жазушының қалам ұстауына себеп өзі көргенінен жинақталған әсерлері мен оны шынайы, шырайлы баяндауға деген ішкі сұраныс Бұл туралы классик «Әдебиетке деген аяулы аңсар сезім бала кезімнен басталып еді. Мектепте жүргенде еркін тақырыптарға шығармалар жазатынмын. Ал институттардаға жылдарда көркем әдебиетке деген құштарлық сезім бірте-бірте тереңнен қосарлана келіп, өз тұңғиығына біржолата алып кетті. Сол уақытта ең тәуір деп бағаланган шығармаларынан өзімді толғандырған мәселелерге жауап іздеу негізгі машығым еді. Соғыс туралы, қаһарман халықтың ерлігі хақында адам жанын тебірентерлік дүниелер көп жазылар ма еді дегсн тілек ойымнан бір шыққан емес. Өйткені, ол кездегі қырғыз әдебиетінде бұл тақырып мүлде тың жатқан болатын. Қандай сезім бойымды билегенін қайдам, қырғыз оқушылары да соғыс жайлы, оның ащы шындығы туралы оқуға мүмкіндік алса деген ойдың қамшылауымен, көркем аударманың не екенінің байыбына бармастан, кітаптың қалай, қандай жолмен шығатынын білместен сол кездегі сүйікті шығармалар: «Полк баласы» мен «Ақ қайыңды» аударуға құлшына кірістім. Аудармамды болған соң баспаға әкеп көрсеткенде, ондағылар бұл кітаптар әлдеқашан аударылып қойған, жақында жарыққа шығады десті. Еңбегімнің зая кеткенге қалай ренжімессің, студент кезімде шағын мақала, очерктер жазғаным болмаса, менің әдеби қадамымның басы сол аудармалар еді. [1, 43б].

Ш. Айтматовтың шығармаларындағы адам кейіпкерлеріне жасалған талдаулар кейіпкерлердің шындық өмірден алынғандығын, әсіресе соғыс уақыты мен соғыстан кейінгі кезең суреттелген повестері мен әңгімелеріндегі характерлер тұлғалардың өз күрделілігімен тіпті өмірдегі есімдсрімен берілгендігін көруге болады.

Ш.Айтматовтың өзінің өзектілігін жоғалтпаған соғыс тақырыбына жазылған – жалпы адамзат әлемі туралы ойлы да сырлы гуманизмге толы «Жер Ана».

Ш.Айтматов бұл шығармасын жазғанда екі жақты қиыншылықты өте шебер жеңе білген.

Біріншіден, көп жазылған соғыс тақырыбы автордан көркемдік жинақылық пен көркемдік тиянақтылықты талап етсе, екіншіден, бұл тақырыпты жалпы әлемдік, жалпы адамзаттық масштабқа жеткізу қиын да күрделі құбылыс. Бірақ, кемеңгер жазушы уақыт талабына сай бұл екі маңызды да күрделі міндетті өте нәзік сезіммен, асқан шеберлікпен ұштастыра білді.

Ш.Айтматов өзінің қиын да күрделі міндетін Толғанай бейнесі арқылы шешеді. Толғанай – аяулы бейне. Бұл шығармада эпикалық кеңдік, философиялық тереңдік, лирикалық нәзіктік аңғарылады. Толғанай – рухы өте күшті образ. Өз өмірінде адам айтқысыз қайғы-қасірет шегіп, ері мен ұлынан, келінінен ажырап, қаншама күндер мен түндерді ұйқысыз өткерген ана рухына бас иесіз.

Толғанай – бұл натуралистік портрет емес, бұл барлық адамдардың сезімі мен ойын жинақтаған образ. Повесть өткен ауыр да ұзақ өмірін оңашада Жер-Анамен тілдесіп, еске алған қарт Ананың монологына құрылған. Повесть екі Ананың – Әйел-Ана мен Жер-Ана – диалогымен басталып, екеуінің диалогымен аяқталады. Жер Ана мен Адам Ананың табиғи қызметі – нан табу, өмірге перзент әкелу, басқаша айтқанда, өмірді жалғастыру. Шығарманың философиялық пафосы мен табиғатты мағынасыз қирату мен зорлық-зомбылыққа негізделген әділетсіз соғысқа қарсы.

Жазушы адам образын жасаған кезде ғана емес, Жер-Ананың образын айшықтаған кезде де халық шығармашылығына, олардың Жер туралы қалыптасқан ұғымына сүйенеді

Ш.Айтматов табиғат әлемі мен адамзат әлемі арасындағы қатынастарды өткір параллельдер арқылы көрсетеді (Танабайдың тағдыры мен Гүлсарының тағдыры, Едіге мен Қаранар). Жазушы табиғатты поэтикалық тұрғыдан жандандырып, оны басты тұлғаға, әрекет иесіне айналдырады. «Ана - Жер-Ана» повесіндегі ұлы да құдіретті бейне – Табиғат-Ана. Жер-Ана бейнесі арқылы табиғат та ойланатын, күрсінетін, қайғыратын, қаһарланатын тірі адамдай суреттелінеді. Ш.Айтматовтың адам мен табиғатты суреттеудегі басты принциптері, оның шығармашылығындағы ең басты және негізгі ерекшелігі – адамагершілік концепциясы болып табылады.

Жазушы шығармаларында әйелдер бейнесін жасауға үлкен орын берілген, әйел кейіпкерлер көптеп саналады. «Бетпе-бет» «Құс жолы», «Жәмила» повестеріндегі Сейде, Толғанай, Жәмила – көркем образ дәрежесінде биікке көтере жырланған. Жазушы көркем туындыларында жасалған әйелдер бейнесінің қай-қайсында болмасын өзінің барлық алғысын, мақтанышын, таңданысын және оған деген аянышын бірдей сыйдыруды мақсат тұтады. Аталған кейіпкерлерінің де өмірде прототиптері бар екенін жазушының өмірбаяндық мақалаларынан және «Балалығым» кітабы мен Шекер ауылындағы Күркіреу мәдениет үйі музейіндегі материалдардан және Ү.Б. Құлтаеваның «Тұрмыс шындығы және көркем образ» кітабынан келтіруге болады.

Бұл туралы Ү.Б. Құлтаеваның документалдық негіздегі «Станцияға тасталған бас киім» немесе «Темір жол құшақтаған Толғанай ананың шындық тұрмысынан бір үзім баян» атты мақаласынан толық мәлімет ала аламыз. Авторға баяндаған Толғанайдың қызы Жакеш: «Повестегі оқиғалардың көбісі шындық нақты өмірдің өзіндей суреттелгені ― темір жолға тасталған шәпке» деп әңгімелеп береді [5,37, 16 б.].

Негізінен Ш. Айтматов өз шығармаларында бұл кейіпкерлерінің де портретін даралап бермейді. Бірақ шығармадағы мінездері мен сөздерінен, іс-әрекетінен, яғни ішкі дүниесі мен болмысынан Толғанайдың да, Сейде мен Жәмиланың да сыртқы кескін-келбетін, бейнесін дәл елестете аламыз.

Суреткердің ең асыл ойларын жеткізетін кейіпкерлердің бірі де бірегейі «Жан пида» романының бас кейіпкері – Авдий бейнесі. Жазушының өзі «Егер Едіге философиямен қаруланбаған қарапайым ғана халық ойшылы болса, жаңа роман «Жан пиданың» қаһарманы Авдий Каллистратов өзін дін іліміне бағыштады, бірақ олар бір-бірімен туыстас, бұл туыстық олардың өмірге қатынасы, әділдікке құштарлығы, қайырымдылықка жақындығынан көрінеді. Осы жерде әр басқа Авдий мен Едіге түйіседі» [5, 433б]. деп көрсетеді. Қазір қай діннің болсын өз құндылықтарын уағыздауға құқы бар. Философиялық еңбектерде берілген дін тарихы мен оның мақсат-мәніне назар аударатын болсақ: «Дүниені аузына қаратқан айбынды империялардың өмірге келуінс дем беріп, дәнекер болғандығының арқасында және темірдей тәртіпке бағынған міндеткерлерінің дүниеден баз кешкен жанқиярлық әрекеті мен жалынды уағыздары нәтижесінде жер-әлемге кең тарап, жүздеген, мыңдаған жылдар бойы күнбе-күн үзбестен үгіт жүргізіп келе жатқан бұл діндердің бұлжымас догматтары мен дәстүрлері қальптасып жүйелі арнаға түсті» [2, 40б].

Біз осы айтылғандарды бүгінгі заман талабына орай терең түсіну үшін дін мәселесі толығымен көрінген ғажап туындыны, III. Айтматовтың «Жан пида» романын талдап түсінуіміз қажет. Себебі көркем шығарма, жалпы көркем әдебиет – адамның ой сезіміне ерекше әсер ететін, тәрбиелейтін бірден бір тиімді құрал.

Ең алғаш ақ батасын берген қазақ классигі М. Әусзов пен қырғыз қаламгерінің арасындағы ізгілік жол, әрине, жалғасын тауып, Ш. Айтматовтың драматург Қ. Мұхамеджановпен, М. Шахановпен шығарма-шылық байланыстары «ұлықтауға лайық ұлы достыққа» айналды [9, 2б].

Ш. Айтматов та барлық жазушылар сияқты өз шығармашылығын, ең алдымен, әңгіме жазудан бастады. Бірақ оның даңқын шығарған повестері болды және повестер суреткердің шығармашылығында үлкен орын алады. Соған сәйкес,Ш. Айтматовтың осы туындылары өз кезінде одақ көлемінде аса беделді сыншылар мен әдебиетшілердің талдауларына арқау болды, жалпы одақ деңгейінде болып жатқан әдеби ірі құбылыстар мен жаңалықтарды талдауда В. Распутин, И. Друце, В. Быков, О. Гончар, П. Санги т.б.шығармашылығымен қатар алынып, әрдайым назарда ұсталды.

Ш.Айтматов шығармаларында өзінің шығармашылық позициясы мен өмірге көзқарасын жаңа бір биіктен танытып, адамгершілік негіздерін зерттеуде, адамның табиғи қасиетін танытуда шебер жазушы екенін дәлелдеген жазушы.Ш. Айтматовтың «Боранды бекет», «Ақ кеме» шығармаларында Адам деген кім, ол өмірге неге келіп, неге кетеді, оның болмысының мәні неде деген сияқты философиялық проблемаларды қойып, соны керемет шеберлік деңгейінде шешеді.