Күту кесулерінің түрлері және әдістері

жұмыстары 11 жастан 20 жасқа дейінгі және 40 жасқа дейінгі
ағаштарда жасалады. Сібірдің тойғайлы ормандарында
ағаштар өте бояу өсетін болғандықтан оларда жарықтандыру
жұмыстары жүргізілмейді.Еменді шағанды, үйеңкі ағаш
бітімді далалы және орманды-далалы аймақтардағы
жарықтандыру мен тазарту жұмыстарының жасалу мерзімі
аралас орман аймағындағы жарықтандыру мен тазарту
жұмыстарымен бірдей болады. 
Сиректендіру жұмыстары – бұл күту кесулері, ағаштары
ІІ класс жасындағы және орта жастағы ағаш бітімдерінде
жүргізіледі. Сиректендіру жұмыстары ең жақсы ағаштардың
бөрік басы мен діңінің дұрыс қалыптасуы үшін қолайлы
жағдай жасау мақсатында жүргізіледі. Сиректендіру жұмысы
тазарту жұмысынан кейін жасы 30-40 жастағы немемсе 60
жастағы ағаш бітімінде жасалады. Сиректендіру жұмыстары
суалу кезеңіндегі, өліп бара жатқан, зиянкестер және аурумен
зақымдалған ағаштарға белгіленеді. Мұнда қисайған ұзын
өскен бұтасы көп, бөрік басы төмен салбырап кеткен ағаштар
кесіледі.
Орман шаруашылық тәжірибесінде сиректендіру
жұмыстары аралас орман, орманды-далалы және далалы
аймақтардың қылқанды екпелерінде тағы қатты
жапырақтылар тұқымдарының туысында және бірінші
генерация кезінде жүргізіледі, ерекшелігі желектер 21 жастан
40 жасқа дейінгі ағаш бітімдерінен құралу керек. Мұндай
аймақтардың қылқанды екпелеріндегі басты кесу жұмыстары
жасы 101 жас және одан жоғары, ал басқа тұқымдар үшін
басты кесу жұмыстары жасы 61-ден және 21 жастан 40 жасқа
дейін жүргізіледі.
Өтпелі кесулер – бұл күту кесулерін орта жастардағы
ағаш бітімдерінде, ең жақсы ағаш өскіндерінің көлемін
үлкейту мақсатында оларға қолайлы жағдай жасайды. Бұл
күту кесулері сиректендіру жұмысынан кейін басталып,
басты қолданыс кесулеріне дейін 5...10 жыл бұрын
аяқталады. өтпелі кесулердің басты мақсаты, ол ағаштың пісу
кезеңіне дейін басты қолданыс кесулерінен көбірек

техникалық сапасы жоғары ағаштарды өндіріп алу болып
табылады. Соңында діңінің жағдайы, сапасы және пішіндері
жағынан толықтай шаруашылық мақсаттарына сай келетін
ең жақсы ағаштарды алып қалады. 
Ұсақ жапырақты ағаш бітімінде, тағы да емен, шаған
және үйеңкі ағаштары бар жерлерде келесі жұмыстар
жүргізіледі. Басты қолданыс кесулерінің жасы 41-дегі және
одан жоғары жастағы ағаштарда, жарықтандыру 10 жасқа
дейінгі ормандарда, тазарту жұмыстарын 11-ден 30 жасқа
дейінгі, жол салу кесулерін 31-ден жоғары жастағы
ағаштарда жасайды.
Ресейдің еуропалық бөлігіндегі әр түрлі
ормандарындағы жүргізілетін күту кесулері туралы
қаулысында күту кесулерінің әр бір түрі өзінің анықталып
көрсетілген мақсаттары болады. Жапырақтандыру
жұмыстарын жас ағаштардың тұқымының және басты
тұқымдының және сапалық құрамын жақсарту мақсатында
және басты тұқымдастардың өсу жағдайын жақсарту
мақсатында жасайды. Тазарту жұмыстарын екпелердің
орналасу тығыздығын реттеу үшін сонымен қатар ағаш
құрамының қалыптасуын ары қарай дамыту мақсатында
жасайды.
Аралас жас өскіндерде жасалатын күту кесулері
түрлерінің ішіндегі ең бастылары жарықтандыру мен тазарту
жұмыстары болып табылады. Сиректендіру кезінде ағаш
діңімен бөрік басының пішініне күтім жасалады және ағаш
бітімінің құрамын күту жұмыстары жалғасады. Өтпелі
кесулер ең жақсы ағаштардың пісіп келе жатқан
екпелеріндегі өскіндердің көлемін үлкейту және ағаш
бітімдерінің сапасын жақсарту мақсатында жасалады.
Сиректендіру мен өтпелі кесулер арқылы ең жақсы
ағаштардың өсуі үшін қолайлы жағдайлар жасалады.
Күту кесулерінің негізгі түрлерінің бірі санитарлық
кесулер, ағаш бітіміндегі бұталарды кесу, майда тоғайларды
жаңғырту және ашық алаңдарды күту жұмыстары кіреді.
Санитарлық кесулер – орман жағдайларын жақсарту

мақсатындағы кесулер, ол кесу жұмыстарында ауырған,
зақымданған және қурап қалған жеке ағаштарды немесе
бүкіл ағаш бітімін алып тастайды. Ағаш бітіміндегі
санитарлық кесулер, өздік іс-шаралары сияқты негізгі күту
кесулерінің бір түрі уақытында жасалмаған кезде, көп
жағдайларда зиянды жәндіктер мен саңырауқұлақ
ауруларының ошақтары пайда болған кезде, көп жағдайларда
зиянды жәндіктер мен саңырауқұлақ ауруларының ошақтары
пайда болған кезде, санитарлық кесулердің тапсырмалары да
қоса жасалынады. Бірақ мұндай санитарлық жағдайларына
қанағатсызданатын ағаш бітімдері болады, оларға міндетті
түрде көптеген ауруларға және зиянды жәндіктердің көбінесе
көбеюіне қарсы белгі беретін санитарлық кесулер
тағайындалуы тиіс. Ол екпелерді сауықтыру үшін және
келешекте жақсы сүрек алу үшін өте қажет.
Санитарлық кесулерді іріктемелі және тұтас деп 2-ге
бөледі. Іріктемелі санитарлық кесулер ағаш бітімінің барлық
жас класстарында жасалады. Олардың ішінен жел
сұлатпаларға, сұламаларға, қар сұлатпаларға ұшыраған, суалу
кезіндегі және өліп қалған ағаштарды іріктеп, сонымен қатар
саңырауқұлақ ауруларымен зақымдалған және зиянды
жәндіктермен жауланған ағаш даналарын кеседі. Өндірілетін
ағаш бітімдерінің сапасын түсірмейтін негізгі белгілерінің
бірі іріктелмелі санитарлық кесулерден кейінгі ағаш
бітімдерінің толықтығы болып табылады. Кесілген ағаштар
орта жастағы ағаштардың толықтығын кем дегенде 0,7-ден
артық, ал пісіп келе жатқан және пісіп болған ағаш бітімдерін
кем дегенде 0,6-дан артық төмендетпеуі тиіс.
Тұтас санитарлық кесулер - бұл кесулерді өртке
шалдыққан екпелерде, жел сұлатпаларға және сұламаларға
ұшыраған орман аймақтарында, сонымен қатар діңдердің
40% -нан астамын зиянды жәндіктер мекендеп алған
ормандарда жасалады. Мұндай ағаш бітімдерінде іріктемелі
санитарлық кесулерін жүргізу экономикалық жағынан тиімді
емес және орман шаруашылығында қолайлы емес, себебі
мұндай кесулер кезінде тым қатты кескіленген екпелер

айтарлықтай көптеген қорғаныс қасиеттерін жоғалтады және
ол өз кезегінде орманның сапа көрсеткіштерін төмендетеді. 
Ағаш бітіміндегі бұталарды кесу – бұл ең жақсы
ағаштарда жасалатын күту кесулері, ол кесулер ағаш
діңдеріндегі бұталар мен ұштар басының төменгі бөліктерін
кесу арқылы жүзеге асырылады. Бұл кесулер орман ағаш
сапасын жоғарлату үшін және бұтасыз сүректерді көбірек алу
үшін, өрт қауіпін төмендету үшін өте қажетті бұталар мен
сабақтарды кесу жұмыстары көбінесе жоғары
қарқындылықты шаруашылықтарды немесе арнайы
тағайындалған плантанцияларда өсірілетін құнды
техникалық сүрек сортименттерін алу мақсатында
жүргізіледі. Күту кесулерінің бұл тәсілін ең жақсы ағаштарда
15....20 жата діннің өсуіне қатар, қабығы сыдырылмайтын
етіп кеседі. Бұталарды кесу жұмыстарын жақсы көретін ағаш
тұқымдастар, қылқан жапырақтылардан киіз жапырақтылар,
ал жапырақтылар ішінен – емен, бүк ағашы, жөке, қайың
және терек болып табылады. Бұталар мен сабақтарды кесу
көп еңбектенуді және өте қымбатқа түсетін іс - шаралардың
бірі, сондықтан ол жұмыстарды жоғары сапада жасау керек. 
Майда тоғайларды жаңғырту – майда тоғайды
келешекте кесудің бұл түрін көбінесе Ресейдің орманды-
далалы және далалы аймақтарында жүргізеді. Майда тоғайды
жаңғырту жұмыстары орманның климатпен топырақ қорғау
қасиеттерін жоғарылатады Бұта тұқымдастарын күзде немесе
ерте көктемде тамыр мойны деңгейінен кесіп тастайды, оның
ұйқыдағы немесе бүрлерінен жас өскіндер өсіп шығады. 
Ашық алаңды күту, яғни бұл жұмыс 200 м болатын
ашық алаң шекарасымен бойлай орналасқан орман
жолақтарында жүргізіледі. Оны жоғары қарқынды
шаруашылықтарда мынадай ең басты мақсаттарды көздейді,
олар: орман бітімдеріндегі болатын сұлатпалардың алдын
алу, олардың су қорғау функцияларын күшейту және әсемдік
және рекреациялық қасиеттерін жақсарту. 
Ашық алаңдарды күту, алуан түрлі белгілі бір пайдалы
функцияларды орындайтын ағаш құрамын өсіруді көздейді.

Ол мақсат ашық алаңдарды бірқалыпты кесу арқылы, яғни
жағымсыз, жел сұламаларды, суалу кезіндег және т.б.
екпелаердің әсемділігі мен төзімділігін төмендететін ағаш
түрлерін кесіп тастау арқылы жүзеге асырады. 
Күту кесулеріне ландшафтық кесулер де жатады.
Ландшафтық кесулер – рекреациялық тағайындалған,
ормандардағы орман парктік ландшафтарды құруға және
олардың эстетикалық, сауықтыру құндылықтарын және
төзімділігін арттыруға бағытыталған күту кесулері. Бұл
кесулердің арқасында ағаш бітімдірінің әр жасында әр түрлі
композициялар құрылады, олар төзімді ландшафтар
құрастыруды, өйткені керек тұқымдар арқасында жасалады.
Ландшафтық кесулерді рекреациялық ормандарда жасайды,
ол тұрғындардың демалуына арналған орын болып табылады.
Ландшафтық кесу бойынша кесу мөлшері әлсіз
ауытқудан (15%-ға дейін) өте күшті ауытқуға дейін (36%-ға
дейін) барады, ол кесулер ландшафтың жабық (толықтығы
0,6 және жоғары), жартылай ашық (0,3...0,5) және ашық (0,2
және төмен) типтерін жасау үшін қолданылады. Ол типтер
демалушыларға ыңғайлы болуын, орманның сауықтыру
қасиеттерін жақсартуды қамтамассыз етеді. Мұнда ағаш
сүрегін өндіру басты мақсат емес, сондықтан олардың ішінен
кесуге арналған ағаштарды іріктеп алу және өндіру типтері
олардың ағаш бітімінде орналасу жағдайымен және орман
парктік ландшафт құрудағы алатын орнына байланысты
анықталады.
Басты қолданыс кесулері жүріп жатқан ормандардың
пісіп келе жатқан піскен және ағаш бітімдерінде жаңарту
кесулері жүреді. Оның мақсаты, ауыстыру арқылы жас
ағаштардың өсуге деген қолайлы жағдайларын жасау болып
табылады. Пайда болған орта жастардағы, пісіп келе жатқан
және піскен ағаш бітімдерінде қайта құрастыру кесулерін
жүргізеді. Қайта құрастырудың мақсаты тамыр жүйесін
жақсарту, құрамы мен құрылымын жақсарту болып
табылады. Ол мақсат орман компоненттерін реттеу, құнды
ағаш тұқымдарына қолайлы жағдай жасау арқылы жүзеге

асырылады. Мұндай кесулер бойынша бір жастағы екпелер
әр түрлі жастағы екпелерге, қарапайымдары күрделі
екпелерге, ал көшіруге тағайындалған ормандардағы жұмсақ
жапырақты екпелер және қылқандылар өскіндері бар
ағаштар- қылқанды екпелерге ауыстырылады. Қайта
құрастыру кесулерін су қорғауға, қорғанысқа, санитарлы-
гигиеналық, сауықтыруға тағайындалған ормандарда жүргізу
қажет. Әр күту кесулері түрлерін кезекпен жасалған сайын
немесе орман шаруашылық мүмкіншіліктері сақталып қалған
кезде (керекті кездері) алдағы жасалатын күту кесулерінің
тапсырмаларының бір бөлшегі орындалып отырады.
Күту кесулерін жүргізу үшін көптеген ағаштар
жіктемелері жасалған, олардың ішіндегі ең көп таралғаны
өсуі бойынша жіктеу және арнайы соған бағытталған
шаруашылық –биологиялық белгілері бойынша жіктеу. Бұл
жіктеме барлық ағаштарды 3 түрге бөледі: ең жақсы,
қосымша (пайдалы) және жағымсыз (кесуге арналған)
ағаштар.
Ең жақсы ағаштарға сау, діңі түзу, толық сүректі, ұшар
басы жақсы дамыған даналарды жатқызады. Олар тұқымнан
пайда болған және І және ІІ , көбінесе ІІІ-ші өсу классындағы
ағаштардан таңдалады. Ең жақсы ағаштар басты ағаштар
болып табылады, себебі олар шаруашылық мақсаттарға сай
келеді. 
Қосымша ағаштар. Оған бұталары кесілген ең жақсы
ағаштардың түзу діңді, ұшар басы жақсы дамыған ағаштар
жатады. Олар топырақ қорғау және топырақ жақсарту
функцияларын орындайды, екпенің кез келген бөлігінде
орналасады, көбінесе ІІ - қатар құрастырады.
Жағымсыз ағаштар. Ол ең жақсы және қосымша
ағаштардың ұшар басының өсіп дамуына өз септігін тигізетін
ағаштар(оратылады, көлеңкелейді, қысады). Бұл ағаш
түрлеріне суалмалы, сұламалы, қар сұлатпаға ұшыраған, өліп
бара жатқан, саңырауқұлақ ауруларымен және зиянкестермен
зақымдалған ағаштар жатады. Бұл ағаш түрлеріне қисайған,
ірі өгей бұтақтары қалыптасқан, яғни ірі бұталы және діңінің

қалыптасуы ірі ағаштар да жатады. Кесуге жарамды
ағаштарға: жағымсыз және қосымша ағаш тұқымдастары ең
басты ағаштарға қарағанда шаруашылық құндылығы аз,
сонымен қатар өте тығыз өскен жақсы ағаштар даналары
жатады.
Түзілген ағаш бітімінің құрылысы мен сапасына ағаш
тұқымдастарының орман түзу қасиетіне, олардың өсу
класстары бойынша бөлінуіне, орман түзу жағдайларына
және т.б. жағдайларға байланысты ағаш шығымдығының әр
бөлігінен ағаштарды кесіп тастайды, осыған баланысты 2
негізгі күту кесулері әдіс те бөліп көрсетеді: төменгі және
жоғарғы. Бұл күту кесулері әдістерін қолдануда ағаштарды
өсіруге реттеу типтері және ағаш бітімдерін қалытастыруға
құрам жасау мақсатында белгіленетін кесу типтері
түсіндіріледі. Одан басқа ағаш іріктеу принциптері бойынша
көп мәні бар екпелер пайда болады, осыған байланысты ағаш
бітімінің вертикаль профилі құралады. Төменгі күту кесулері
әдісіне бір қатарлы шымылдық пайда болады, ал жоғарғы
күту кесулері әдісіне – көп қатарлы шымылдық түзіледі (2
және одан көп қатарлар).
Төменгі күту кесулері әдісіне ағаш діңінің құрастыру
тапсырмаларын және топырақ қорғау функцияларын негізгі
шымылдық атқарады. Сондықтан ол ашылмайды, өйткені
ағаш шымылдығында «терезелерді» қалыптастыру болмайды.
Бұл әдіс таза ағаш бітімдерінде жасалады, ағаш бітіміне
бағынышты ағаштар жойылады, яғни IV…V өсу
класстарындағы және сирек – ІІІ өсу класындағы ағаштар
жойылады. Егер І, ІІ кластың ағаштарының діңі қисық болса
әр түрлі зақымдануы болса, оларды орманнан алғанда,
жоғарғы шымылдықтың ашылуына соқтырмаса, оларды да
кеседі. 
Жоғарғы күту кесулері әдісін көбінесе аралас ағаш
бітімдерінде қолданады, мұнда жоғарғы шымылдық
ағаштарын алып тастайды. Олар жағымсыз және екінші ретті
ағаш тұқымдастарымен, сонымен қатар ұшар басының пішіні
дұрыс емес және діңінің сапасы төмен басты ағаштармен

сипатталады. Бұл әдіспен қатар ағаш бітіміне бағынышты
ағаштарға да күтім жүргізіледі. Жоғарғы қатары қайың мен
көктеректен болған, ал ІІ қатары қылқанды ағаш
тұқымдастарынан құралған ІІ қатарлы шыршалы ағаш
бітімдеріндегі күту кесулері, жоғарғы күту кесулері
принципіне мысал ретінде бола алады. Бұл жерде көлеңкелер,
ортайып тұрған жапырақты ағаш тұқымдастарын кесу
арқылы шыршаны жоғарғы қатарға көтеру мақсаты
көзделген. 
Орман шаруашылық практикасында кешенді немесе
біріктірілген күту кесулері әдістерін жиі пайдаланылуда. Бұл
әдістерде жоғарғы және төменгі кесу принциптері біріктіріліп
жасалады. Мұндай кесулерді екі немесе одан да көп қатарлы
күрделі ағаш бітімдерінде, әсіресе, шаруашылықта құнды
ағаш тұқымдастарында жүргізіліп отыруы талап етіледі. Бұл
жағдайда әр бір қатарларға күту жұмысы жасалады. Мұндай
ағаш бітімдеріне мысал ретінде ІІ қатарлы емен ағашынан
құралған қарағайлы ормандарды алуға болады.
Орманды күту кесулерінде төменгі, жоғарғы және
кешенді кесу принциптері орманның вертикаль профилін
және іріктемелі немесе селециялық кесу тәсілдерін айқындай
түседі. Ағаштарды кесуге іріктеу жұмыстары кезінде әр бір
ағаш данасына аса көп назар аударылуы қажет, өйткені
осыны қадағалау арқылы қол еңбегінің, дайындық
жұмыстары және әсіресе орман кесу жұмыстарының ақшалай
шығындарын төмендетеді. Сондықтан, еңбек шығындарын,
әсіресе, машина және механизмдердің шығындарын азайту
үшін практикаға сызықтық және жолақтық кесулер енгізіледі.
Сызықтық кесулер. Оны көбінесе жас өскіндермен жас
екпелерден пайда болған жасанды жас ағаш бітімдерінде
жүргізіледі. Бұл тәсілде анықталған бір қатар толығымен
кесіледі, ал қалған қатарларда көбінесе кесу жүргізілмейді.
Мұндай территориялық кесу принципі тауарлық сүрек алуға
мүмкіндік береді. Практикада ағаштарды құлатып,
тасымалдау кезінде кез келген машиналар мен механизмдерді
қолдануға болады, бұған қарағанда кесу жұмыстарын және

технологиясын құрған жөн, себебі ол өсіп тұрған ағаштарды
аз зақымдайды. Сызықтық кесу жұмыстары біраз тұрғыдан
ақталады, әсіресе, орман шаруашылық тұрғыдан, өйткені ол
көршілес қатарлары кесілген және арнайы өсіруге
қалдырылған ағаштарының қоректену аумағы кеңейеді және
өсуге қолайлы жағдайлар жасайды. Осыдан кейін бірнеше
жылдан соң жасалатын кезекті кесу жұмысында қалған
қатарлар жойылады, ол өз кезегінде басты қолданыс
кесулеріне дейін өсірілетін ағаштарға қажетті жағдайлар
жасайды.
Сызықтық кесулердің орман шаруашылық кемшіліктері
де бар. Айтар болсақ, бұл кесулер кезінде ең жақсы
ағаштарда күту жұмыстары шектеледі, яғни соның кесірінен
ең басты ағаш өскіндерінің азаюы, қар көшкіні мен қар
сұлатпа қауіпінің күшеюі байқалады, жіңішке өлшемді
ағаштар жойылмай қалады.

жүктеу/скачать 372,29 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: