Өсімдік клеткасының структурасы және атқаратын қызметі
жүктеу/скачать 0,98 Mb.
|
Дәріс 2 Өсімд клеткас физиологиясы
- Бұл бет үшін навигация:
- 1.2.4. ПЛАЗМАЛЕММА
| 1.2.3. КЛЕТКА МЕМБРАНАСЫ
Өсімдіктердің, жануарлар мен микроорганизмдердің клеткаларын-да мембрана типіндегі структура өте кең таралған. Олар тірі системалардың барлық жерлерінде кездеседі. Клеткадағы әрбір органоидтың шекаралары осындай мембраналардан құрылған. Мембраналар кедергі ғана болмастан, зат алмасу процесіне активті түрде қатысады және оны реттеп отырады. Клетканың биохи-миялық процестерінің көпшілігі мембраналардың бетінде етеді немесе онымен байланыста болады. Әр түрлі объектілердің клетка мембраналары 2 компоненттен құралғандығы анықталған. Ол — липидтер мен белоктар. Осының негізінде бірқатар ғалымдар бар-лық табиғи мембраналардың құрамындағы белоктар мен липидтер бірдей әдіспен байланысқандығы жөнінде жорамал айтады. Гликолипидтер, фосфолипидтер, сульфолипидтер және изопре-ноидтар (каротин мен ксантофилл) — өсімдіктердің клетка мем-бранасының липидтері болып табылады. Едәуір мөлшерде стерин-дер де кездеседі. Хлоропластарда галактолипидтер мен фосфатидилглицериннің болатындығы анықталған. Өсімдік мембраналарындағы белоктар аз зерттелген. Кейбір клетка мембраналарының құрылысы мен атқаратын қызметін қарастырып көрейік. 1.2.4. ПЛАЗМАЛЕММА Электрондық микроскоп қолданғанға дейін плазмалемма струк-турасы жөнінде тек жорамалдауға ғана болатын еді. Мысалы, Овертон (1899) оны беткі липофильді пленка деп санады. Қазіргі кезде Даниэлли мен Дэвсон плазмалемманын, құрылысы “сэндвич” сияқты деген пікір айтады. Бұл модель бойынша плазмалемма қо- 46 5-сурет. Плазмалемма моделінік күрделену схемалары. арланған пленка болып табылады. Оның әрбір қарапайым пленкасы сырты глобулалы белоктармен қаптарға пидтік қабаттан тұрады. алеммадағы липидтер мен белоктар молекулаларылың орналасуы схемалық суретте көрсетілген. Плазмалемма үш қабаттан тұратындығын және оның жалпы қалыңдығы жорамалдағандай емес, одан жіңішкелеу екендігін электрондық микроскоп көрсетті. И. Д. Робертсонның (1959) тү-сіндіруі бойынша плазмалемманың екі сыртқы қабаты белоктан, ішкі қабаты липидтерден құралған. Кейінірек ол плазмалемманың полюстілігі жөніндегі идеяны дәлелдеді. Бұдан басқа зерттеу әдістерін қолдану оның құрылысының әлдеқайда. күрделі екендігін көрсетті. А. Фрей-Висслингтін, зерттеулері арқасында плазмалем-маның бетінен әр түрлі өлшемді жұмыр бөлшектер мен қатпарлар табылған. Мұндай қатпарлар көбінесе тыныштық күйдегі клетка- 6-сурет. Ашытқы клеткалары- плазмалеммасының сыртқы бетінің электрондық микрофотографиясы. 47 ларда ұшырасады. Клетка тіршілігінің барысында қатпарлардың өлшемі мен саны өзгеріп отырады. Жұмыр бөлшектер мембрананың екі жағына орналасқан. Мүмкін жұмыр бөлшектер пермеаза деген белок комплекстері болар. Пермеаза плазмалеммадан өтетін заттарды тасымалдайтын белок-фермент. Бактерия клеткаларынан пермеаза ферментінін, 2 типі табылған. Молекулалық салмағы ша-малы болып келетін тасымалдаушы белоктар осы екі типтің біріне жатады. Пермеазаның екінші типінің молекулалық салмағы үлкен болады, олардың плазмалеммаға берік орналасқандығы соншама, мембрананы ыдыратпайынша оларды беліп алу мүмкін емес. Хло-ропласт мембраналарындағы тиллакоидтардан да жұмыр бөлшек-тердің екі типі табылған. Әр минутта екі еселене отырып, плазмалемма өте тез есе алады. Оның мұндай тез өсуі жаңа бөлшектердің түзіліп, бұрынғы бөлшектердің арасына тез өнуі жолымен жүзеге асады. Ол процесті интуссусцепция деп атайды. Клетканың жалаңаштанған протопластын микрохирургиялық әдіспен ұсақ бөлшектерге турайтын болсақ, біраз уақыттан соң оларды плазмалемманың жаңа қабаттары қаптайды. Электрондық микроскоппен жүргізілген тікелей бақылаулар жаңа плазмалемма-ның Гольджи аппараты көпіршіктері есебінен түзілетіндігін көр-сетті. Плазмалемманың сипаттап отырған бұл структурасының өзгергіштік қасиеті бар. Соның арқасында плазмалемма құрамы жаңартылып отырады. Жаңартылудың арқасында плазмалемма жартылай өткізгіштік және активтік тасымалдау қасиеттеріне ие болады. Бұл екі қасиет активті зат алмасу процесімен байланысты. Ал зат алмасу процесінін. негізінде жататын химиялық реакциялар плазмалемма құрамы мен структурасының өзгергіштік сипатын күрделендіре түседі. Плазмалемманың жартылай өткізгіштігі дегенді оның тек белгілі бір заттарды өткізетіндігі, ал басқа зат тарды нашар өткізетіндігі немесе тіптен өткізбеушілігі деп түсіну керек. Өгізше ішегі осындай жартылай өткізгіш мембрана болып табылады. Ол еріткішті жақсы, ал еріген заттар молекуласын нашар өткізеді. Пермеаза ферменттерінің жәрдемімен заттар активті түрде та-сымалданады. Бұл фермент заттардың молекуласымен қосыла келе, олардың мембрана арқылы өтуіне мүмкіндік береді. Бұл жағдайда АТР энергиясы жүмсалады. Мембрананың жоғарыда сипатталған өзгергіштік структурасын сақтап түру үшін де энергия жұмсау қажет. Плазмалемманың атқаратын қызметі су мен басқа да заттардың клеткаға енуін және одан шығарылуын реттеу болып табылады. Плазмалемма арқылы судың сіңірілуі және шығарылуы пиноцитоз жолымен жүзеге асады. Заттардың ірі макромолекулалары эндоцитоз жолымен енеді. Пиноцитоз бен эндоцитоз плазмалемманың бір бөлшегі ішке қарай тартылуы жолымен өтеді. Плазмалемманың ішінара тарты-латын учаскесі бүдан кейін плазмалемманың бетінен кепіршік түрінде бөлінеді де, клетканың қалың қабатына қарай орын ауыс- 48 7-сурет. Эндоцитоз схемасы. тырады. Көпіршіктер плазмада еруі немесе клетканың екінші шетіне ауысып, онда өзінің. ішіндегі заттарын бөліп шығаруы мүмкін. Бұл жағдайда көпіршік мембранасы плазмалеммамен бірігіп кетеді де, онда саңылау пайда болады, Осы саңылау арқылы көпіршіктің ішіндегі заттар сыртқа шығарылады, бұл процесті эк-зоцитоз құбылысы деп атайды. Клетка заттарын бөліп шығарудың бір түрі экзоцитоз арқылы өтеді. Плазмалемма қабықшаның түзілуіне қаты-сады. жүктеу/скачать 0,98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|