Өсімдік шаруашылығы практикумы қайта өңделіп, толықтырылып екінші шығарылуы

Шаруашылық бағыты мен пайдалануына қарай сорттары асханалық, техникалық, мал-азықтық және әмбебап топтарына бөлінеді. Өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығына байланысты ерте пісетін (70-80 тәулік), ортадан ерте (80-90), орташа мерзімде (90-100), ортадан кеш (100-120) жөне кеш пісетін (120 тәуліктен артық) картоп сорттары ажыратылады.

Түйнектердің бағалау тәсілдері

Картоптың шаруашылық қүндылығы оның сорттарын ертүрлі бағытта жөне мақсатқа пайдалану мүмкіндігі. Техникалық қайта өндеу шараларын жақсарту жөне жеңілдету көп жағдайда түйнектің химиялық құрамына тәуедді. Түйнектердегі құрғақ заттардың мөлшері және олардың басты құрамдас бөлігі-крахмалдың маңызы зор.

Зауыттық өңдеуде крахмалдың орны ерекше. Түйнектердегі крахмал мөлшері тұрақты емес (10-22%). Бір сорттың бір өлшем түйнегіңде өсіру орны мен жағдайларьша қарай өртүрлі мөлшерде құрғақ зат пен крахмал болады.

Картоп түйнегіңцегі құрғақ зат пен крахмалдың пайыз (%) мөлшерін тікелей төсілмен анықтаудың біраз қиындықтары бар және ұзақтығымен ерекшленеді. Сондықтан зауыт тәжірибесінде аса дөл болмағанмен есесіне тез нөтиже беретін жанама төсіддер қолданылады. Картоп түйнегі құрғақ заттар мен судан тұрады: түйнектерде су көп жөне құрғақ затгар аз болған сайын олардың меншікті массасы судың меншікті массасына жақын болады. Керісінше, түйнектерде неғұрлым құрғақ заттар көп болса (және су аз болса) солғүрлым олардың меншікті массасыньщ айырмашылығы судың меншікті массасынан арта түседі. Осыған сөйкес, картоп түйнегіндегі қүрғақ заттарды анықтау түйнектің меншікті массасымен ондаш кұрғақ затгар арасьтдагы байланысқа негізделген.

М_т = А:(А-В)

Табылған меншікті массасы бойынша картоп түйнегіндегі құрғақ заттар мен крахмал санын анықтамалық кестенің көмегімен анықтайды.

Бұл кестені пайдалану және соның көмегімен құрғақ заттар мен крахмал санын анықтау суға батырылған 5000 г картоп түйнегінің массасын керсететін қосымша сандар бағанасымен (1) жеңілдей түседі. Жоғарыда келтірілген анықтамада А шамасы түрақты, өзгермелі тек В деп есептесек, онда картоп түйнектерінің меншікті массасы В шамасына сөйкес өзгереді (су астындағы массасы). 5000 г картоп түйнегін талдауға алуды әдетке айналдырғанда крахмал санын су асгаңцағы картоп түйнегінің массасымен табуға болады. Сонымен, меншікгі массаны есептеудің қажеті болмайды, ол да кестеде келтірілген.

'Майсурян Н.А. Практикум по растениеводству. М., "Колос", 1970.Крахмал санын кестесіз-ақ, дәлділігі төменірек болса да мына анықтамамен есептеуге болады:

(В-90): 20

мұнда В — 5000 г картоп түйнегінің су астындағы массасы (г). АйталыҚ 5000 г картоптың су астындағы массасы 470 г. мүвдай жағдайда крахмал саны келтірілген анықтама бойынша (470-90):20=380:20=19 тең. Кестеге сөйкес 470 санының қарсысында (1-бағана) шындығында 19,027 крахмал санын көреміз.

Кестені қүру айтарлықтай қарапайым жене ешқандай түсініктеме берудің қажеті жоқ.

Крахмал мөлшерін түйнектермен ығыстырылган суды олшеу жолымен анықтау. Бүл төсілмен картоптың мешпікті массасьш (тығыздығын) анықтау үшін екі қарапайым қүрылымды пайдалануға болады: 4-5 л сиымдылықтағы шыны сауыт пен ортасына үшкір ине бекітілген майыспайтын метал пластинкасы. Пластинканы үшкірін төмен қаратып шыны сауыттың (сосудтың) жоғарғы шеттеріне орналастырады. Сауытқа жылылығы 17,5°С суды деңгейі иненің үшкір үшына түйіскенше құяды. Соңынан суды күні бүрын дайындалған таза, өрі өлшенген ыдысқа қотарады; сауытқа Ікг жуылган қүрғақ картоп түйнекгерін салады да осыған дейін басқа ыдысқа қүйылған (қотарылған) суды қайтадан иненің ұшына түйіскенше құяды. Артық қалған судың орнын картоп басады жөне оның көлемі 1/кг картопқа тең. Қалған суды өлшеп, картоп көлеміне тең массасын анықтайды. Осыдан тадданған картоптың меншікті массасын анықтайды.

Егер қүрғақ картоптың массасы 1000 г, қалған судың салмағы 910 г тең болса, онда картоіггың меншікгі массасы 1000:910=1,098 тең. Мұндай меншікті массаға кесте бойьшша крахмал саны 17,979 сэйкес келеді.

1. Танаптың диагоналімен жүріп отырып белгілі қашықтық сайын картоп бұталары (20-дан кем емес) қазылып алынады;

1. 
   Белгілі бір қоректену алаңы бойынша 1 га егістіктегі картоп бұталарыньзд санын есептейді, немесе
   
2. 
   14,3 м қатардагы (немесе 10 шаршы м) картоп бұталарының саны арқылы 1 га егістікке келетін барлық буталар анықталады. Соңынан табылған саңдық мөндерді бір бұтадан алынған орташа картоп массасына көбейтіп, тиісті биологиялық өнімді табады. Осыған қоса, жалпы биологиялық өнімнен отырғызуға жұмсалған тұқымды шығару жолымен таза биологиялық өнім анықталады, тауарлы және тұқымдық түйнектер өнімі де есептеледі (қосымшаның
   10-кестесі).
   

Шортандинский. Қазақ АШҒЗИ мен Қазақтың картоп шаруашылығы ғылыми-зерттеу инстшутында клондық сүрыптау өдісімен шығарылған. Өнімі ортадан жоғары, аурулармен әлсіз заладданады, қуаңшылыққа төзімділігімен ерекшеленеді. Түйнектері ақ, домалақ пішінді, көзшелері орташа тереңцікте, жүмсағы ақ түсті. Түйнектердің крахмалдығы орташа дөмдік сапасы мен сақталуы жақсы. 1977 (1,3,4,5,9,12).

1. 
   Картоптың түрін, тұқымдасын қазақша, латынша, орысша атаңыздар.
   
2. 
   Картоптың морфологиялық ерекшелікгері (тамыр жүйесі, сабақ-жапырақтары, түйнегі) қандай ?
   

4. 
   Түйнектің анатомиялық құрылысындағы ерекшеліктері қандай ?
   
5. 
   Картоптың пайдалану бағыты мен пісу мерзіміне байланысты топталуын атаңыз.
   
6. 
   Қазақстанда пайдалануға рүқсат етілген картоп сорггарына шаруашылық-биологиялық сипаттама беріңіз ?
   

8. 
   Егін жинау алдывдағы түйнектердің құрылымын талдау мен биологиялық өнімді анықтау өдістемесінің мөні неде ?
   

8. 
   Картоптың сыртқы орта факторларына (жылуға, ылғалға, жарыққа, топырақ пен қоректік заттарға) қоятын талаптары жөне олармен Қазақстанның әртүрлі топырақ-климат аймақтарывда қамтамасыз етілуі.
   

8. 
   Суармалы жөне суармайтын жағдайларда картоп өсіру технологиясының ерекшеліктері (алғы дақылдар; топырақты күзде және көктемде еңдеу құралдары, мерзімі, терендігі; түйнектерді отырғызудың мерзімі, төсілі, себу мөлшері мен терендігі; түйнекгердің ірілігі мен сапасына қарай отырғызу мөлшерін есептеу; картоіггы арамшөптерден, зиянкестермен аурулардан қорғаудың агротехникалық жөне химиялық шаралары мерзімдері, тәсіддері, құралдары; түйнектердің жинау машиналары мен құралдары).
   

Карманов С.Н. Урожай и качяество картофеля. М., 1988.

Картофель: учебно-практическое руководство. Минск, 1999.

Научные достижешш в картофелеводстве Казахстана. Сб. научных трудов. Алма-Ата, 1985.

Нургалиев А.Н. Картофель в Северном Казахстане. Алма-Ата, 1984.

Нургалиев А.Н., Искаков М.А. Влияние предпосадочной обработки клубней в растворах минеральных удобрений и ТУРа на рост, развитие и продуктивность картофеля. Труды ЦСХИ, т.67, Целиноград, 1985.

Нургалиев АН., Искаков М.А. и др. Рекомендации ло семеноводству картофеля ддя Целиноградской области. Целиноград, 1989.

Писарев Б.А. Сортовая агротехника картофеля. М., 1991.

1. 
   Майлы дақылдардың ботаникалық көшүрлішгш оқып- үйрену.
   

1. 
   Майлы дақылдарды жемістері, тұқымдары бойынша анықтау.
   
2. 
   Майлы дақылдардың айырмашылықтарьш егін көгі, сабақтары, жапырақтары бойынша оқып-үйрену.
   

2. 
   Майлы дақылдарды гүл шоғырларының айырмашылықтары бойыгапа оқып-үйрену.
   

Майлы дақылдардың жемістері мен тұқымдарының белгілері 66-кестеде келтірілген.

Егін кегі шыққаннан кейін сабақтың қальштасуы мен жапырақтардың түзілуі сабақтың төбесіндегі есу нүктесіңце болады. Майлы дақылдар сабақтың биіктігі, бұтақтылығы, көдценең қимасьшың пішіні мен түхтілш бойьшша жақсы ажырасады. Майлы дақылдар жалырақтарының қүрылысы мен мөлшері, сабақта орналасуы (кезектесіп, қарама-қарсы), тиігі (жай сағақты, жай отырған), тақтасының пішіні мен ара тістілігі-ажыратылады. Қырыққабат тұқымдас майлы дақылдарды (рапс, қыша, қышабас, арыш)бір-бірінен айыру қиынырақ.

Шанақтану жөне гүлдену кезевдері өсщціктер дамуының маңызды сатылары болып табылады, бұл кезеңдерде гүл шоғыры мен гүлдер түзіледі. Майлы дақылдарда әртүрлі типтегі гүл дгощры мен гулдер болады, олар күлтеше жапырақшалардың пішіні, мөлшері мен түстері бойынша ажыратылады. Жер жаңғағы мен күнжіт гүл шоғырын түзбейді, тек қана жекелеген гүлдері жапырақтар қолтығында отырады (68-кесте).

Өздерінің жеке дамуывда көптеген майлы дақылдар төмеңдегідей фенологаялық кезеңдерден өтеді: тұқымның (жемістің) өнуі, көктеу (егін көгі), шанақтану, гүлдену, пісу (69-кесте).

МАЙЛЫ ДАҚЫЛДАР

КҮНБАҒЫС - ПОДСОЛНЕЧНИК -HELIANTHUS ТАПСЫРМА

1. Күнбағыстың морфологиялық ерекпгеліктерімен танысу.

2. 
   Күнбағыстың түрлерін, түр тармақтарын, топтарьш оқып үйрену, олардың айырмашылық белгілерін жазу.
   
3. 
   ҚР-да тұқымға өсірілуге рұқсат етілген сорттарына шаруашылық-биологиялық сипаттама беру.
   

Майлы дақыл өсімдіктерінің всіп-даму кезсңдері

Мәдени күнбағыс екі түр тармағьюа бөлінеді-егістік немесе далалық күнбағыс (Н.с. заііуш) жөне сәндік күнбағыс (Неііапйшв сиііш огпатепіаіів).

Шағылатын күнбағыс биіктігі 4 м дейін жететін сабақты, ірі жапырақты жөне диаметрі 45 см дейін ірі кәрзеңкелі өсіңцік. Шекідц-еуні ірі, қалың қырлы жеміс қабығы болады. Түқымы (ядросы) шекілд-еуіктің ішкі қуысын толтырмайды, мүның өзі оның жоғары қабықтылығьгаа байланысты (46-56%). Түқымьюың майлылығы жоғары емес (20-35%), 1000 шекілдеуігінщ массасьг 100-170 г.

Аралық күйбағыс жоғарыда келтірілген екі топтың аралық белгілеріміз сипатгалады: сабақтьщ биіктігі мен жуаңдығы, көрзеңкенің көлемі бойынша шағылатын күнбагысқа, ал шекіддеуш; қуысының толықтығы мен майлылыгы бойышиа майлы күнбағысқа жақывдайды. Екпе дақылда негізгі егістік көлемі күнбағыстың майлы сорттарымен себіледі, аралық күнбағыс аз мөлшерде өсіріледі.

41-сурет. Күнбағыс: 1,2- егін кегі және гүлдену кезендеріндегі өсімдікте: 3- піскен себет, 4-гүлдер және олардын мүшелері: а- түтікті, б- тілді, в- аналық, г- тозандық (аталық): 5-ұрықтық (тозаңдық) дән (үлкейтілген): 6- көлденөн қимасындағы гүл шоғыры: 7- бүтін және көлденен қимадағы күнбағыс жемістері: а- майлы, б- аралық және в- шағылатын