Балалардың қызығушылығын дидактикалық ойындар арқылы арттыру жолдары

Ойын үлгісінің технологиясы баланың нақ осындай белсенділіктерін арттырады. Кез-келген бала да адамның мәдениеті де ойын арқылы дамиды. Ал бүгінгідей динамика ғасырында, оқу процесінде ойын алдынғы орында, яғни ойын технологиясы арқылы баланың оқуғаынтасын, қызығушылығын арттыру жеңіл болмақ.

Ойынның түрлері өте көп. Мысалы: рөлдік ойындар, денешынықтыру ойындары, сюжеттік ойындар, дидактикалық ойын. Соның ішінде маңыздысы – дидактикалық ойын. Бұл ойынның пайдасы – баланың ой өрісінің қалыптасуын, дамуын мақсат етіп қояды. Сондай-ақ балалардың адамгершілік сезімін оятуға, адамдармен дұрыс қарым –қатынас жасау, еңбек адамдарына, басқа ұлт өкілдеріне, достық, туған жеріне сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеуге көңіл бөлінеді. Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді шешеді. Ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін арттыру мақсатында іріктеліп алынатын нақты мазмұнмен анықталады.

Ұлы педагог К.Д.Ушинский жас ұрпақты тәрбиелеуде халық педагогикасының талаптары терең бейнеленген халық ауыз әдебиетінің, әсіресе ертегі жырлары мен мақал-мәтелдерінің, сонымен қатар дәстүрлі ұлттық ойындардың маңызды екенін атап көрсеткен.Ұлттық ойындар ұлт ұлт болып қалыптасқалы халықпен бірге жасасып, ғасырлар бойы ұмытылмай, атадан балағ мұра ретінде ауысып отырған.Олар баланы пайдалы еңбекке, сөйлеуге,мергендікке, тапқырлыққа,ептілік пен күштілікке, бірлесіп қызымет атқаруға, төзімділікке және т.б. тәрбиелеудң ұтымды құралы болған.Қаз»рде әртүрлі ұлттар ойындары,соның ішінде қазақтың ұлттық ойындары жинақталған кітаптар шығарылуда.

Ұлт ойындары – интернационалдық тәрбиенің құралы. Олай дейтініміз ұлтойындарының арасында өзара үндестік, тығыз байланыс бар.

Ойынға тек ойын деп қарамай,халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы,бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды.

Ұлттық ойындар халық педагогикасынаң бір саласы болып отыр.Ол-сандаған ғасырлар бойы ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге әзірлеу қажетін өтеуде. Қазақтың ұлттық ойындары тек дүниені ғана емес,ойды жаттықтырушы да болып табылады. ¥лт ойындарын тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп караған жөн. Өйткені, ойын баланың дүниені танып білуге қадам жасар алғашқы басқышы. Егер баланың алғашқы өмір кезіндегі тікелей айнала қоршаған ортамен байланысын адамдармен, жолдастарымен карым - қатынасын елеп ескермей өмір тәжірбиелерінен қол үзгізіп, бірден өзіне бейтаныс дүниеге мәжбүр етсек, олардың психикалық дамуына кері әсер етуі әбден мүмкін. Оның үстіне бүл тәрбие үрдісінде жақыннан алысқа жай нәрседен күрделіге, жеңілден ауырға, белгіліден белгісізге деген қағидаға да қайшы келмейді.

Қазақ халқының ұлт ойындары жеке адамдарды ғана тәрбиелеу құралы емес, ол бүкіл қоғамдық ортаны өз соңынан ертетін ұлттың азаматын тәрбиешісі, үлгі берершіктей әлеуметтік орта моделін жасаушы ретінде күрделі қызмет атқарған. ¥лттың ойын арқылы жеке тұлғалар қалыптасып, шыңдалып халыққа танылған сол арқылы өмірге жолдама алып, ел ішінде танымал адамдарға айналған. Қазіргідей арнайы мамандық беретін оқу орындары болмаған кезде ұлт ойындары халқымыздың өз ұрпағын тек ойын - сауықтарды бәсекеге түсіп жеңімпаз атанып, жүлде алу ғана емес, ата жолын куып, өзінен бұрынғы дәстүрлерді жалғастырып, өз жұртында бар өнерді игеріп меңгеруге, шаруашылық жүргізу қолынан келетін, ел қорғауға жарайтын батыл да өжет, шапшаң ұрпақтарды тәрбиелеудің өзіндік жүйесін өмірге әкелген.

Сондықтан ұлт ойындарын бүгінгі бала-бақша және бала-бақшадан тыс оқу - тәрбие жұмысына, әсіресе балалардың туристік іс -әрекетін ұйымдастыруға енгізудің әлеуметтік-педагогикалық негіздері белгілі бір ғылыми - педагогикалық алғы шарттарға бағындырылуы тиіс.

Бала-бакшадағы және бала-бақшадан тыс тәрбие үрдісін жетілдірудің алғы педагогикалық шарттарының бірі - өркениеттің бүгінгі деңгейіне негізделген әлеуметтік - педагогикалық талаптарға сай жастарға білім мен тәрбие беру, адам баласының өткен ұрпақтарының қол жеткізген жетістіктерінен бас тарту деген сөз емес, қайта сол көненің негізінде жаңа мазмұн мен мағыналарға жеткізілетін түрлерді дүниеге келтіру арқылы бүгінгі күн талаптарына сай жас ұрпақты тәрбиелеу мүмкіндігін пайдалану.

Ұлттық ойын элементтерін сабақтың барысында пайдалану балалардың білімді қабылдау қабілетін нақтылап, мазмұнын бала санасына жақындатады. Ал балалардың табиғи жағдайда өткізетін туристік іс - әрекеттерде (туристік жорықтарда, жарыстарда) ұлт ойындарын пайдалану тәрбие жұмысына оларды қызықтырып, еліктіре түседі.

Ұлт ойындары балалардың іс - әрекеттерінің мазмұнын байытып, нақтылаудың нәтижесінде балалардың белсенділігін жетілдіріп, жұмыс қабілеттерін жақсартады, түрлі қиындықтар мен кедергілерді еркін игеруге мүмкіндік туғызады.

М.Павловтың рефлекстік пиериясына сүйенер болсақ, барлық оқыту, тәрбие үрдісі байланыс жүйесінің құрылымына негізделеді, ал оның қажетті шарты "Орталық ми қабығының әрекетіне" байланысты болып келеді. Олай болса, ойын қолданылған сабақ, тәрбие жүмысы балаға өзінің етене жақындығымен, түсініктілігімен ерекшеленеді.

Ойын әрекеті - өзіндік әрекет. Педагогикада өзіндік жүмыс өз алдында жеке тұрып оқыту ұсталған бола алмайды. Ал баланың ойын үстіндегі өзін - өзі жаттықтыруы, өмірді білуге деген құмарлығы, шашығуы, шыңдалуы, оның ақыл - ойын, дене еңбегіндегі белсенділігін арттырып, алдына қойған мақсатына жетуге деген ерік -қайратын шыңдайды, алға қарай ұмтылысын, құштарлығын оятады. Осының нәтижесінде балалардың өз бетімен ізденуі, білімді қажетсінуі өсіп, нақтылы қажеттілікке ұласады. Атап айтқанда, білім алудағы бала белсенділігі мен білімді игеруге деген санашылық (пен) ұстанымы бала дербестігін туғызып, өздігінен оқу білім алу дағдысын қалыптастырады.

Бала бала-бақша қабырғасында, бала-бақшадан тыс ұйымдарда ұжым арқылы білім айғағынан, ол әрдайым өз алдында дербес тұлға арқылы іске асқанымен, ойынға қатынасқан әр баланың алдына жеңіске деген ұмтылыс пайда болады.

Адамның қандай әрекеті болсын коғамдық әлеуметтік қажеттіліктен туындайды. Бала өзінің қажеттігін өтеу үшін, ішкі талаптарын қанағаттандыру үшін белсенді әрекет жасайды. Баланың ойын әрекеті оның ақыл - ой, дене дамытуы үшін қажет. Баланың ойын әрекетіндегі белсенділігін дұрыс бағалап, ойын іс - әрекетінде оның белсенділігіне, білім алуға, қажетті оқумен дағдыны меңгеруге және оларды күнбе - күнгі тәжірбиеде, өмірде пайдалана білуге үйренуге баланың саналықпен істейтін әрекетіне ұластыруы шарт.

Бала белсенділігі негізінен екі түрлі: сыртқы және ішкі белсенділіктен түрады. Сыртқы белсенділігі көбінесе ойын арқылы, қимыл, қозғалысы, әсіресе өмірлік әрекетіне байланысты болып келеді. Баланың ішкі белсенділігіне оның ойлау әрекетіндегі белсенділігі жатады.

Баланың ішкі, сыртқы белсенділігін бөле - жара, бір - бірінен ажырата қарауға болмайтыны байқалады. Нақтылап айтсақ, баланың ойы, қабылдауы, дағдысы ең сақ, баланың ойы, кабылдайы, дағдысы ең алдымен сырттан болатын әсерлердің негізінде ішкі әсерлерді туғызып, қабылдау белсенділігін арттырады. Егер сыртқы әсер солғын болса, ішкі әсердің де солғын болары сөзсіз. Сондықтан А. С. Макаренканың бала ойында кандай болса, өмірде де сондай болады, үлкенднрдің жұмыстағы қоғамдық өмірдегі қызметкерлігі, қайраткершілігі баланың ойынымен тең деген пікірін мындықтан алшақ деп түсіну қиын.

Ұлт ойындарымен бойында бүгінгі жас ұрпақтың бойына дарытарлық ұлттық жағымды қасиеттері үшан - теңіз, соның бәрі әлеуметтік педагогикалық талаптарды үнемі шыңдап, қоғам талаптарына сай жастарды тәрбиелену ісіне қосар үлесі мол екені даусыз.

Қазақ халқы материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса бай халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт ойындары да жатады. Бүгінгі заман достарымыз бен болашақ ұрпақтарымыздың оларды оқып үйреніп, өздерінің кім екендіктеріне барлау жасауына ата - бабаларының психологиялық болмысы мен ойлау жүйелеріне зер салуларына, көздеген мақсаттарына саралап,жете білулеріне, дәстүрлер жалғасын өрістетіп, өткені мен бүгінгі байланыстыра білулеріне, сөйтіп, мәңгүрттік атаулыға тосқауыл коюларына ұлт ойындары септігін тигізеді. Балалар ойын арқылы шынығып өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше мән берген сондықтан, халық оған тек ойын - сауық, көңіл көтеретін орын деп қана қоршаған ең басты - ел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қасиетін шаршы топтың алдында, баршаға тең, еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған.

Ойын тегінде адам баласының ұжымдық шығармашылығының және орындалуы да көбінесе ұжымдық түрде болғандықтан, ойын үстінде жолдастық, достық қарым - қатынасқа әрекеттенуге тәрбиелеуге мүмкіндік мол.

Психолог ғалым Т.Тәжібаев өз зерттеулерінде ұзақ жылдар бойы қалыптасқан ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің кейбір ерекшеліктерін ескілікті білдіреді деген теріс қиқарысты орынды сынай отырып, олардың тәлім - тәрбиедегі, денесін машықтыру мен ақыл - ойын жетілдірудегі жеріне тоқталады [37].. Ұлттық ойын түрлері ұрпактың көңіл көтеруі, ойын - сауық түрлерімен шұғылдануымен ғана шектелмей, олар сол халықтың салт санасын, дәстүрін, тұрмысын білдіретін әрекет екендігін көрсетеді. Кез келген ойынның түр сипаты халықтың тіршілік тынысын бейнелейтін құбылыс.

Қызығу - танымдық іс - әрекеттің қозғаушы күші. Баланың қызығуы жәрдемімен оқып үйрену барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне, мүмкіншілігіне сенімі артады, кісілігі қалыптасып, дара тұлғалық сипаттарға ие болады.

Танымды қызығу оқыту мен тәрбиелеу нәтижесінде қалыптасады. Педагогикалық әдебиеттерде оны қалыптастырудың үш жағдайы туралы жиі айтылады.

Біріншісі - оқытудың мазмұны мұндағы балаларды қызықтыратын мазмұнының берілу түрі, жаңалығы, ғылыммен техниканың соңғы табыстары тандандыратын тарихи деректер, білімінің ғылыми іс жүзінде қолданылуға бұрыннан білетін мағлұматтың жаңа қырының ашылуы.

Екіншісі - балалардың таным әрекетін үйымдастыру формалары, құралдарын және әдістерін жетілдіру. Бұған жататындар: сабақтың дәстүрлі емес түрлерін өткізу, оларды қолданылатын техникалық және көрнекі құралдардың тиімділігін арттыру, танымдық ойындар ұйымдастыру,проблемалық және интегративті ұстанымдарды жүзеге асыру, пәнаралық және пәнішілік байланыстарды тудыру, ғылымның өмірмен, өндіріспен, техника және экологиямен байланысын ашып көрсету, балалардың өздігінен істейтін жұмыстарын және өздігінен білім алуды тиімді ұйымдастыру, шығармашылық және зерттеу жұмыстарын белсенді қалыптастыру, білімтексеру мен бағалаудың алуан түрлерін ұтымды пайдалану арқылы оқытудағы кері байланысты жетілдіру.

Үшінші - тәрбиеші мен бала, бала мен бала арасындағы қарым-қатнас сыйластық, ізеттілік орнатып, жүрек жылуының болуын қамтамасыз ету. Бала өзі ұнатпайтын тәрбиешінің пәнінен ешқашан қызықпайды. Балалар өзара сыйласа алмайтын, тәртіп жиі бұзылатын сабақтардан тезірек құтылуға тырысады.

Қызығуды туғызу үшін ойын түрлерін пайдаланудың орны бөлек. Тиімді қолданылған ойын түрлері тәрбиешінің түсіндіріп отырған материалын балалар зор ынтамен тыңдап, берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені балалардың аңсары сабақтан гөрі ойынға ауыңқырап отырады. Қызықты ойын түрінен кейін олар тез сергіп, тапсырманы ықыластана әрі сапалы орындайтын болады. Ойындар барлық сыныптарда қолданылады.

Әр қашан да тәрбиеші ойынға койылатын төмендегі әдістемелік талаптарды біліп, орындап отыруы тиіс:

1. Ойынның мақсаты нақты қойылып, керекті көрнекіліктер мен материалдар күн ілгері дайындалып, оңтайлы жерге қойылуы керек

3. Ойынға сыныптағы балалардың түгел қатысуын қамтамасызетуі керек.

4. Ойынның жүру барысында тәрбиеші балалардың түгел қатысуын қадағалаумен қатар, олардың ойын үстінде шешім қабылдай білуіне, ойлана білуіне жетелеуі керек.

Ойын түрлерінің материалдары сабақтың тақырыбы мен мазмұны неғүрлым сәйкес алынса, соғұрлым оның танымдық, тәрбиелік маңызы да арта түседі. Оны тиімді пайдалану сабақтың әсерлігін тартымдылығын күшейтеді, балалардың сабаққа ынтасы мен қызығушылығын арттырады. Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздың қолында. Адам уақытпен бірге адымдайды, уақытпен бірге өмір сүреді. Білім туралы заңда тәрбиешілер бас қосуларында сапалы білім, саналы азамат өсіру туралы талай пікірлер айтылады. Болашақ еңбек етіп, өмір сүретіндер бүгінгі балалар. Біз оларды қалай тәрбиелесек ертеңгі Қазақстан сол деңгейде болады. Сондыктан да тәрбиешіге жүктелер міндет жүгі өте ауыр. Шәкірттерінің ертеңін ойламаған ұстаз еліміздің болашағына жаны ауырмағаны. Ісіне берілген жаңалықты жатсынбай, ұлттық қасиеттеріміздің асылдарын асқақтата отырып, оқушының жанына нұр құя білу ұстаз парызы деп ойлаймын. Көп оқушы ұстазына ұқсағысы келеді. Тәрбиеші бақыты мен қуанышы - оның шәкірттері білімді болып, ұстаз сенімін ақтай білуі. Мұндай белеске жету үшін тәрбиеші алаңдамай жұмыс істеуі керек. Тәрбиешініңнің беделі оның жеке басының, жан дүниесінің көркемділігіне, біліктілігіне байланысты. Ағартушы Ы. Алтынсарин "Егер шәкірт бір нәрсені түсінбесе оған баланы кінәламау керек. Бұл жерде ұстаз кінәлі, сондықтан да ұстаз берер білімін жеткізе білгені жөн" деген ойды айтқан.

Тәрбиешілер мен балалардың ойын мен тәжірибе сабақтарына қызығушылығы балалар үшін әсерлі де тартымды ойын тәсілі болса,бала үшін бұл оқу үрдісін түрлендіру. Ойын түрінде өтетін сабақтар балаларды бала-бақшадан шыққаннан кейінгі өмірге дайындайды. Олар үшін тек қандай да бір жағдайда не істеу керектігін жаттап, есіне сақтаудан гөрі іс жүзінде көріп, өзін рөлге қойып, шешім қабылдау әлдеқайда қызық. Осындай ойын түрлері имитациялық деп аталады. Оқытудың имитациялық түрі арқылы оқушылардың білім сапасы мен белгілі бір пән немесе тақырып бойынша дайындығын білуге болады.

Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы зерттеліп жүрген еңбектер аз емес. Себебі ойын - оқу, еңбек іс - әрекеттерімен бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. "Ойын " ұғымына түсініктеме берсек - бұл адамның мінез - құлқын өзі басқарумен анықталатын қоғамдык тәжірибені қалыптастыруға арналған жағдаяттар негізіндегі іс - әрекеттің бір түрі. Адамзат тәжірибесінде ойын әрекеті мынадай қызметтерді атқарады:

• 
  Ойын сауық;
  
• 
  Комумуникативтік немесе қарым - қатынастық;
  
• 
  Диагностикалық (ойын барысында өзін - өзі тану);
  
• 
  Коррекциялық (өзін - өзі түзету);
  
• 
  Әлеметтендіру.
  

Ойынның өзіне тән мотивтері болады. Мысалы: мазмұндық, ролдік ойындар баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз атқарады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай қабілеті бар екенін байқап көре алады. Ал ақыл - ой ойындарында белгілі бір ережені сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын, байқағыштығын, зиінділігін арттырумен қатар ерік сезім түрлерінде дамытады.

Ойын түрлері өте көп. Соның ішінде бастауыш сыныптарда пайдаланылатын: ойын - сабақ, ойын - жаттығу, сергіту ойындары, дидактикалық мақсаттағы ойындар, сөздік ойындар, логикалык ойын есептер, ұлттық ойындар. Мұндай ойындар баланы жан - жақты дамытып, білімді толық игеруге көмектеседі.

Оқу үрдісінде кеңінен қоладынылатын ойынның тағы бір түрі ол - дамытушы ойындар. Дамытушы ойындардың маңызы балалардың ынта - ықыласын есепке ала отырып, оқуды қызықты етіп, білім, білік дағдыны қалыптьастыру. Дамытушы ойындарға қойылатын бірінші талап - баланың танымдық әрекетін, қызығушылығын дамыту. Бұл талаптар төмендегідей сұраныстарға жауап береді:

А) балаларға өзінің қабілетін көрсете білуге мүмкіндік беру;

Ә) баланы басқалармен жарыса білуге қалыптастыру;

Б) білік пен дағдыны қалыптастыру үшін білімді өзі ізденуге қамтамасыз ету;

В) ойын барысында балаға жаңа білім, білік дағдылардың қайнар көзіне жеткізу;

Ұлы Абайдың: «Ойын ойнап ән салмай өсер бала болама?» деген пікірінен бала өмірінде ойынның маңыздылығын көруге болады.Бала-бақша балаларының психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар өз еңбектерінде айтып кеткен: Ж.Аймауытұлы, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, С.Торайғыров.

Ал ертедегі ұлы ойшылдар Ж. Ж.Руссо мен И. Т. Песталоцци ойын арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский мен П.Ф.Лесгафт тәрбие және оқыту барысында ойынның алатын орны туралы С.П.Шацкий, В.А.Сухомлинский, Н.К.Крупская өз пікірлерін білдірген.

Педагогикалык үрдісті жетілдіру ойынның алар жөнінде Қазақстандық ғалым Н. Құлжановада зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт күнделікті негізгі іс әрекет және өмірі деп дәлелденген. Н.Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік тәрбиелік мақсатқа пайдалану болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген [38].

Мектепке дейінгі балалардың негізгі әрекеті - оқу, қарым - қатынас, ойын және еңбек болса, бұлардың әрқайсысы негізгі функцияларды атқарып, баланы дамытады. Оқу білім алу мен білік, дағдысын қалыптастырса, қарым - қатынас бұл балалардың бірін бірі дұрыс кабылдап, сонымен қатар жаңалық алмасуын арттырады. Ойын -пәндік әрекеттерді жетілдіріп, бірлесіп жұмыс жасай білуге дағдыландырады. Ал еңбек - қолдың қозғалысын жақсартып, практикалық кеңістік және көрнекі ойлауын жетілдіреді.

Ұлттық психологияның өзіндік маңызы бар және өте күрделі кұрылымдық элементтерінің бірі ұлттық сезім болып есептеледі. Ұлттық сезім халықтардың өмірінде еркше маңызды орын алады. Әсіресе адамдардың рухани келбетін қалыптастыруда және дамытуда, интернационалдық тәрбиеде зор маңызы бар.

Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында жан - жақты дамыған сауатты, саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мақсаттың баянды болуы оқу- ағарту жүйесінің үлесіне түсетінін ескерсек, білім негізі бастауыштан басталғандықтан, жас жеткіншектердің білімді,білікті болуына ойынның алатын орны ерекше.

Ойындарды мектепке дейінгі балаларының оку - іс-әрекеттеріде белгілі бір жүйемен пайдалану қажет. Ойындардың оқыту мазмұнына, танымдық іс - әрекет сипатына, ойын құрылымына сәйкес жіктемелері бар. Ойындардың жіктемесі оқушылардың жас ерекшеліктеріне, ойын сипатына, дене қасиеттерін, қимылдық әрекеттерді дамытуға, ойындардың педагогикалық мүмкіндіктеріне сәйкес жасалады. Ойындарды оқыту мазмұнына сәйкес түрлері:

1. Ойын - саяхаттар. Олар ертегіге үқсас, фактілер немесе оқиғаларды бейнелейді. Бірақ олар ерекше түрде ашып көрсетеді, қарапайым жұмбақ арқылы, қимылдық - оңай жолмен, қажеттілер - қызық жолмен беріледі.

2.Ойын - тапсырмалар. Бұл ойындардың негізін заттар мен әрекет, сөздік тапсырмалар кұрайды. Ойын міндеттер мен әрекеттері бір нәрсені болжауға негізделеді.

3.Ойын - болжамдар. Бұл ойындар, Не «болар еді...?», «Мен не істерп едім, егер...?» деген сұрақтарға негізделеді.

Ойынның дидактикалық мазмұны балалардың алдына проблемалық міндет пен ситуацияны қоюда ерекшеленеді. Мұндай ойындар білімді нақты жағдайда қалыптастыра байланыс есептерін тағайындауды талап етеді.

4.Ойын - жұмбақтар. Жұмбақтың негізгі ерекшелігі логикалық астарын болуында, олар баланың есі әрекетін белсендіреді. Жұмбақтар салыстыру, теңеу және сипаттау арқылы ұғымның қасиеттерін ажыратуға тәрбиелейді, оқушы қиялының дамуына әсер етеді.

Баршамызға белгілі ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың бойында ойлау, тапқырлық, шыдамдылық, ұйымдастырушылық, белсенділік қасиеттер қалыптасады. Сабақтан тыс уақытта ойналатын ойын түрлері оқушылардың қимыл қозғалысқа деген икемділігін арттырып, шығармашылық қабілетін кеңейтеді. Халық өзін қоршаған дүниенің қыры мен сырын егжей - тегжейлі білуді баланың шамасына ойын арқылы жастайынан сіңіре беруді көздеген. Ойын бала табиғатымен егіз. Өйткені бала ойынсыз піспек емес, жан - жақты дамымақ емес. Бұл жерде атап айтатын бір нәрсе, ойындарды бүгінгі педагогикалық ілім талаптарына сай іріктеп, ретті қолдана білсек, онда ол сабақтың сапасын көтеріп, тиімділігін арттырады, сабақтан тыс уақытта жүргізілетін тәрбие жұмыстары жандандыра түседі.

Дидактикалық ойындар үш топқа бөлінеді:

1. Заттық дидактикалық ойындар-дидактикалық ойыншықтармен және түрлі ойын материалдарымен ұйымдастырылады.

2. Үстел үстінде ойналатын дидактикалық ойындар- «Лото», «Домино», т.б.

3. Сөздік дидактикалық ойындар.

Дидактикалық ойын балалардың қоршаған орта туралы түсінігін кеңейтеді, баланы ойнай білуге баулып, ақыл-ой қызметін қалыптастырады, әрі адамгершілікке тәрбиелеу құралы болып табылады.

Өз іс тәжіребиемде мен балалармен тілдік дидактикалық сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр- түсін және пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым- қатынас жасай білуге үйретемін. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісінде тәрбиешінің:

-балалардың сөздік қорларын дамыту;

-жаңа сөздерді меңгерту;

-үйреген сөздерін тиянақтап, анықтап, әрі байытып отыру басты міндет саналады. Баланың тілін дамытуда ауызекі сөйлеу, тілдің дыбысталу мәдениетіне тәрбиелеуде, байланыстырып сөйлеу, сөздік қорын дамыту үшін сабақта және сабақтан тыс уақытта ойналатын дидактикалық ойындарды пайдаланамын.

1 кіші топтан бастап ересек топтар арасында жұмыс жасаған кезімде тіл дамыту сабағында тақырыбына қарай мынадай дидактикалық ойындарды пайдаланамын.

1 кіші топта дидактикалық ойындардың жеңіл түрлері ойнатылады. «Дауысын сал» – ойын шарты: кубизм арқылы ойнатамын бала кубикті

лақтырып қандай жануар түсе сол жануардың дыбысын салады.

«Қимылын көрсет» – ойын шарт: айтылған заттардың қимылын көрсету мысалы: қоян, ұшақ, аю, бақа, т.б .

«Ғажайып қалта» – ойын шарты: қалтаның ішіндегі шыққан заттарды атау мысалы : алма, доп, мысық, орындық, т.б.

«Жеміс пен көкөністі ажырат»– ойын шарты: бала жемістермен көкөністі ажыратады

«Үй жануар мен жабайы жануарды ажырат» – ойын шарты: Бала үй жануар мен дала жануарын ажырату керек.

Ортаңғы топта 1-2 – кіші топқа қарағанда қиындау болады.

«Тілші» ойынның шарты  : Жүргізуші бала тақырып бойынша балаларға сұрақ қояды, жауаптарын алады. (жүргізуші – жоғары деңгейдегі бала)

– Мынау не?

– Мынау жеміс алма.

– Алма қандай?

– Алма қызыл, тәтті (сары, домалақ, үлкен, кішкентай)

«Құстардың атын ата»– ойын шарты: суреттегі құстардың атын ату.

«Тазалық бұйымдардың атын ата»– ойын шарты- тазалыққа жататын бұйымдарды атау.

Қазіргі уақыта ересек тобында өзім мына ойындарды қолданамын бұл ойын МАД топтарында қолдануға болады. Кіші топтарға қарағанда күрделі болып келеді.

«Мекенін тап» Ойынның барысы: Үй және жабайы жануарлар суретің біртіндеп ала отырып, немесе бірнеше балаға бөліп берілген суреттерді мекен жайларына орналастыру қажет. Мысалы: үй жануарларын жайлауға орналастыру. Ал жабайы жануарларды орманға орналастыру керек. Жаңылмай тапсырманы дұрыс орындаған балаларды мадақтап, жаңылысқан балаларға көмектесіп түсіндіру.

«Эстафета» Ойынның мақсаты: Балалардың тілін және сөздік қорын жетілдіру.

Ертегі кейіпкерлер туралы түсініктерін кеңейту.

Көрнекіліктер: Таяқша.

Ойын барысы: Балалар дөңгеленіп тұрады. Жүргізуші қолында эстафеталық-таяқша болады. Жүргізуші бір ертегі кейіпкерінің атын айтып, қолындағы таяқшаны қасындағы балаға береді. Таяқшаны алған бала сол ертегі кейіпкерлерінің іс-әрекет қимылына байланысты сөз айтып,келесі балаға тездетіп таяқшаны беруі тиіс. Жүргізуші қолына таяқша қайтып келгенде, ол жаңа сөздер айтып,басқа балаға беріп бастайды. Балалар сөз тауып айта алмаса,айып салынып ұпай беріледі. 3 айып салынған ұпай алғаннан кейін,ол бала ойыннан шығып қалады. Ойын соңында кімде айып салынған ұпайы аз болса,сол бала жеңімпаз аттанады. Мысалы: «ит» сөзі -үреді,жүгіреді,үй күзетеді т.б. «мысық» сөзі – ойнайды,тышқан аулайды т.б.

«Бағдаршам» Ойынның мақсаты: Балалардың ойлау,есте сақтау қабілетін және тілін дамыту.Ертегілер және ертегілер кейіпкерлері туралы түсініктерін кеңейту.

Көрнекіліктер: қызыл,жасыл түсті дөңгелектер және суреттер.

Ойын барысы: Балаларға екі қызыл және жасыл түсті дөңгелек береді.Тәрбиеші ертегі кейіпкерлеріне байланысты сөздер айтады,бала сөздердің  дұрыс атауын естісе,жасыл дөңгелекті көтереді.

Ал қате болса-қызыл түсті дөңгелекті көтереді. Содан кейін суреттерді көрсетіп,балалармен бірге әр сөзді қатты,жай және анық қайталап айтуы тиіс.Сөздер қай ертегіде кездесетіні туралы әңгімелеу.

Қыз	Мала	Тасқыр	Сауырсақ
Мыз	Зала	Насқыр	Тауырсақ
Тыз	Бала	Басқыр	Бауырсақ
Шыз	Кала	Қасқыр	Сауырсақ

«Ертегіні ата» Ойынның мақсаты: Балаларды ертегілерді айырып,атай білуге үйрету.Күрделі сөйлемді грамматикалық тұрғыдан дұрыс құра білуін қалыптастыра отырып өз ой-пікірлерін айта білуге  үйрету және жинақтау,талдау қабілеттерін жетілдіру.

Көрнекіліктер: Коллаж.

Ойын барысы: Балаларға бірнеше ертегілердің суретін (коллаж) көрсетеді. Суреттегі ертегілерді қарай отырып, ертегі кейіпкерлерді атап және оларды сиппаттайды.

Білім беру саласы: Қатынас

Ұйымдастырылған оқу іс – әрекеті түрі: Тіл дамыту

Ұйымдастырылған оқу іс – әрекетінің тақырыбы: Сүйікті ойыншықтар!

Ұйымдастырылған оқу іс – әрекетінің мақсаты: Балалардың ойыншықтар, олардың түрлері жайында білімдерін бекіту. Жасалу жолдарын топтастыру, түстер, 1- ден 5 –ке дейінгі сандар, ойындар мен тапсырмалар арқылы білімдерін ортаға салу. Көру, есту, ойлау қабілеттерін, қол саусақ моторикасын жатттықтыру, сөздік қорларын, тілдерін дамыту. Ойыншықтарды ұқыпты, таза ұстауға, ұйымшылдықпен жұмыс жасауға, достыққа тәрбиелеу.

Ұйымдастырылған оқу іс – әрекетінің әдіс - тәсілдер: Ғажайып сәт, сипаттау, сөздік, көрнекілік, ппрактикалық, әңгімелеу.

Ұйымдастырылған оқу іс – әрекетінің көрнекіліктер: Әр түрлі ойыншықтар, суреттер,ойынға арналған тапсырмалар, өз қолдарынан жжасаған ойыншықтар.

Ұйымдастырылған оқу іс – әрекетінің барысы:

Шаттық шеңбері. (Музыка әуенімен балалар қимылдар жасап, айтады)

Саусақпен –саусақпен, стук, стук, стук,

Алақан, алақан, хлоп –

Шынтақпен, шынтақпен, трам-

Аяқпен – аяқпен, бамп-

Басымызға қолды саламыз.

Сосын алға қарай созамыз.

Қайырлы таң! Қайырлы таң қонақтар!

Тосын сый. Есік қағылады, есік алдында шарларға оралған сиқырлы қорапша жатады.

Тәрбиеші: Балалар , қараңдаршы есіктің алдына мынадай әдемі қорапша қалдырып кетіпті, ішінде не бар екен? Сендердің білгілерің келе ме? Кәне, ашып көрейін, ой, ашылмайды ғой. Балалар, мен енді түсіндім, бұл сиқырлы қорапша екен. Ол ашылу үшін мына шарлардың түстерін атап берейік. (балалар шарлардың түстерін айтады , бірақ қорапша ашылмайды).

Тәрбиеші: Бұл қорапша сондай сиқырлы, біз оған ән шырқап берейік, сонда ғана ашылатын болар.

Ән: «Шарлар»

Міне, біздің қорапшамыз ашылды, ішіне қараңдар, онда не бар екен?

Балалар: Ойыншықтар.

Танымдық ойын: «Сипаттап бер»

(Балалар бір – бірден шығып сиқырлы қорапша ішінен ойыншықтарды алып,әңгімелеп, сипаттап береді).

1.Мынау – қуыршақ, онымен қыздар ойнайды. Қуыршақ әдемі.

2.Бұл – конструктор ойыншығы. Онымен ұлдар ойнайды.Коныструктан үй, гараж,жол құрастыруға болады.Онымен ойнаған маған ұнайды.

3.Мынау доп - спорттық ойыншық.оны лақтыруға, тебуге болады.

4.Бұл - машина. Онымен ұлдар ойнайды. Ол темірден жасалған оыйншық. Түсі көк және кішкентай ойыншық.

«Ой қозғау» ойыны. Танымдық сұрақтар қою.

Тәрбиеші: Балалар, бұлардың барлығын бір сөзбен қалай атаймыз?

- Ойыншықтар.

- Ол не үшін керек?

- Ойнау үшін керек.

- Ал, ойыншықтармен кімдер ойнайды?

- Балалар ойнайды.

- Қалай ойлайсыңдар, ойыншықтарды сендер қайдан аласыңдар?

- Дүкеннен аламыз.

- Ол жерге ойыншықтар қайдан келеді?

- Ойыншықтар жасайтын фабрикалардан әкеледі.

- Оны неден жасайды?

- Матадан, темірден, пластмассадан, қағаздан, резинадан, ағаштан жасалады.

- Темір ойыншықты жерге тастасаң не болады?

- Ол сынбайды, себебі темірден жасалған.

- Егер темір мен пластмассадан жасалған ойыншықты суға салсақ не болады?

- Неліктен, пластмасса батпайды , ал темір батады?

- Темір ойыншық ауыр, ал пластмассадан жасалған ойыншық жеңіл.

- Қағаздан жасалған ойыншықты суға салса не болады?

- Ол суда жыртылып кетеді.

- Ойыншықтарды сындыруға, лақтыруға бола ма?

- Жоқ болмайды.

- Ойыншықтар үнемі әдемі болу үшін не істеу керек?

- Таза ұстау керек.

1-ші Тапсырма: «Ойыншықтарды сандарға сәйкес орналастыр».

Балаларға үстел үстіндегі үлестірмелі суреттер беріледі, суреттерді санап, сандарға сәйкес тауып, қарындаштармен қосады. Бір бала тақтада орындайды.

Сергіту жаттығулары:

Сырға, сырға, сырғалар,

Құлағымда сырға бар.

Оң қолымда білезік,

Сол қолымда білезік.

Саусағымда сақина.

Дидактикалық ойын: «Не өзгерді?» (Ойыншықтардың орналасу ретіне қарай кеңістікті бағдарлайды. Үстелт үстінде, астында , алдында, артында ойыншықтар болады, балалар көздерін жұмады, тәрбиеші ойыншықтарды орнын ауыстырады және қай ойыншық қай жердетұрғаның айтады).

Танымдық ойын: «Ойыншықтардың бөліктерін тап». (балалар, пішіндерге сәйкес 4 топқа бөлінеді, 4 бөлікке бөлінген ойыншықтардың суреттері беріледі, өздері оларды құрастырады).

Қорытынды:

- Міне, сендер барлықтарын доссыңдар, ойыншықтармен әрқашанда бөлісіп ойнау керек.

Бағалау. Бүгінгі оқу іс – әрекетінде қандай болдық өзімізді бағалайық.

1-ші бала: Мен, бүгін ойшыл болдым, өйткені сұрақтарға ойланып жауап бердім.

2-ші бала: Мен, бүгін көпшіл болдым, өйткені досарыммен бірге ойыншықтарды құрастырдым

ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР

Мақсаттары:

- мектепкедейінгілердің көркем әдебиетке деген белсенді

қызығушылықты қолдау;

- балалардың ойлау әрекетін дамыту;

- белсенді жұмысқа кірісуге үйрету;

- оқылған мәтінді еске түсіруге көмектесу;

- әртүрлі ертегілердің кейіпкерлердің мінездері жайлы ойлануға мүмкіндік беру;

- балаларға тілдің сұлулығын және мәнерлілігін түсінуге қарасу;

- сюжетті еске түсіру дағдысын бекіту;

- балалардың тілінің образдық жағын байыту.

Карточкалар

Бауырсақтың аңдармен кездескен ретін көрсет

Сурет қарап ертегіні айтып бер. Ертегіні ата

Суретші нені қате салды? Артық суреттін астын сыз

- Ертегі қалай аталады?

- Қоянға не көмектесті?

Бауырсақ жолда қандай аңдармен кездеседі?

Шалқанды Атаға тартып алуға кімдер комектеседі?

Мынау қандай ертегі? Кейіпкерлерін ата

1. Ертегі қалай аталады?

2. Қасқырды тап. Қасқыр қандай?

3. Лақтар нешеу?

1.Үйшікті кім бірінші көрді? нелер тұрды?

2. Қандай жануарлар тұрды?

3.Үйшік неге шашылып қалды?

Дидактикалық ойын «Әртүрлі жануарларды салыстыр»

Дидактикалық міндеті: Балаларды әртүрлі ертегілерден жануарларды салыстыруға үйрету, қарам-қарсы белгілерін анықтап айтады.

Ойыншылар саны: 3-4 бала.

Ойын ережесі: жүргізуші қайсы балаға көрсетеді, сол бала жауап береді

Ойын барысы: Тәрбиеші балаларға Аю мен Тышқанның суретін ұсынады.

- Аю үлкен, ал тышқан … (кішкентай).

- Аю тағы қандай? (Толық, маймақ ).

- Тышқан қандай? (Сұр, шапшаң).

- Аю нені ұнатады? (Бал, таңқұрай ).

- Тышқан нені ұнатады? (Ірімшік, кепкен нан).

- Аюдың аяқтары жалпақ, ал тышқанның … (жіңішке).

- Құйрықтары қандай? Тышқаннның құйрығы ұзын, ал Аюдың … (қысқа).

Осылай басқада ертегілерден жануарларды салыстыруға болады.

Дидактикалық ойын «Шұбар тауық»

- Шұбар Тауық, қайда барасың?

- Өзенге.

- Шұбар Тауық, неге барасың?

- Суға.

- Шұбар Тауық, суды не істейсің?

- Балапандарға беремін.

- Шұбар Тауық, сенің балапандарың суды қалай сұрайды?

- Пи-пи-пи-пи! (барлық балалар қосылып айтады )

Ойынды қайталап өткізгенде, тәрбиеші балаларға ұсынады: «Балалар, тауықтан бәріміз қосылып сұрайық, қайда ол барады?» Балалар тәрбиешімен қосылып сұрайды: «Шұбар Тауық, сен қайда барасың?» Тауықтың роліне ұялшақ, үндемейтін балаларды таңдап алған жөн болады.

Дидактикалық ойын «Ғажайып куб»

Мақсаты: Халық ертегілері жөнінде балалардың білімдерін бекіту. Ертегіге байланысты суреттемені оның атауымен байланыстыруға үйрету. Ертегілерге деген белсенді қызығушылықты қалыптастыру.

Құралдар: Куб, оның әр қабырғасында таныс ертегілер.

Ойын барысы: Балалар шеңбер құрып, кілемнің үстінде отырады. Тәрбиеші балалардың біреуіне кубты лақтырады. Бала кубтың жоғарғы қабырғасында қандай ертегі екенің айтады. Ойын жалғасады, балалардың барлығы атап шығады.

Дидактикалық ойын «Пазлдар»

Дидактикалық міндеті: Балаларды бөлшектерден тұтас суретті құрастыруға үйретуді жалғастыру, қолдың ұсақ моторикасын, кеңістік ұғымдарды, зейінді дамыту, халық ертегілеріне белсенді қызығушылықты қолдау.

Дидактикалық құрал "ҮЙШІК"

Ойын барысы: Құрал балаларға қауіпсіз заттардан жасалған, балалар негізгі түстерді атап қоймай, геометриялық пішіндермен танысады; қол моторикасы дамиды және өзін-өзі күті дағдылары қалыптасады; «терезелерді ашып», балалар «Үйшік» ертегісінің кейіпкерлерімен кездеседі.