Оқу- әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар
жүктеу/скачать 1,78 Mb.
|
| Құр сөзімен жасалған тұрақты тіркестердің барлығы дерлік эпитет болып тұрған жоқ, осындағы құр ат, құр қалта, құр алақан фразеологизмдері құрамындағы құр эпитет қызметінде тұр.
буын иіс Жас қыршын түлек уыз Жас буын, жас иіс, жас күн, жас қыршын, жас түлек, жас уыз фразеологизмдерінің құрамындағы жас сөзі эпитет қызметінде фразеологизмдердің мағыналық реңктерін дамытып, экспрессивтілік мән үстеп тұр. «Жазушының немесе айтушының метафора, метонимия, теңеу т.б. көркемдік тәсілдерін қолдану – қолданбауы өз еркі. Ал эпитетсіз аяқ басу мүмкін емес. Жазушы тілдегі көркемдік тәсілдерді жай қолдана бермейді, олардың қайсыбір түрін автор ең алдымен шығарманың идеясына, кейіпкерлер әрекетіне лайықтап, эстетикалық талғаммен қолданады. Сөз жоқ, бұл ретте ғасырлар бойы жаңарып, көненің көзіндей болған, халық жасаған фразеологиялық тіркестер талғам табиғатынан табылатыны ақиқат». Фразеологизмдер тілімізде инверсия немесе алмастыру тәсілі арқылы да жасалады. Стилистикалық фигураның бұл түрін тілімізде екіге бөлуге болады. Ритмикалық алмастыру – метрикалық өлең жүйесінде кездесетін екпін түсетін буын мен метрикалық акценттің сәйкес келуі. Синтаксистік алмастыру – сөйлемдегі немесе сөз тіркесіндегі сөйлем мүшелерінің, сөздердің грамматикалық ережеге сай емес орындалуы. Алмастыру тілімізде өлең құрылысындағы ырғаққа байланысты ғана жасалмайды. Өте сәтті
ауыстырылған синтаксистік алмастыру айтылатын ойға ерекше екпін түсіріп мәнерлік, модальдық реңк береді. Инверсия тәсілінің окказионализмдерден айырмашылығы бар. Авторлық өзгертуге түсірілген фразеологизмдер қалыптасқан нормадан ауытқу болса, алмастыру – қалыптасқан стильдік тәсіл. Ауыстыру тәсілі мен тілімізде фразеологизмдердің лексикалық варианттары көп жасалады. Мысалы, аузы жеңіл / жеңіл ауыз, жарым түн / түн жарым, кезек дүние / дүние кезек, жаман жақсы болса да / жақсы жаман болса да, құлынтайдай тебісіп өсу / тай құлындай тебісіп өсу, аңқайып ауызын ашу / ауызы аңқайып қалу т.б. Фразеологизмдердің бойындағы табиғи қасиеттерінің бірі мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылығы десек, фразеологизмдердің өзгеріске түсіп қолданылуы оның бұл қасиеттеріне қарама-қайшы болып шығады. Алайда байқағанымыздай жалпыхалықтық тілде, көркем әдебиетте, поэзияда әр алуан қажеттіліктерден тұрақты тіркестердің нормадан ауытқуы кездеседі. Тұрақты тіркестердің құрылымындағы сөз ауысу мотивтері әр түрлі. Соның бірі стильдік ерекшелік, яғни фразеологизмдерді мағыналық реңкін өзгертіп, ұтымды қолдануды мақсат етуден туады. Академик Р.Сыздық Абай тілінің фразеологимздерін зерттей келе ақын тіліндегі фразеологизмдердің өзгертіліп қолданылуын көрсетеді: «Образды күштірек, әсерлірек етіп шығару үшін ақын бір фразеологизмді қатарынан екі рет жұмсайды, бірақ құрылымдарын сәл өзгертіп береді. Мысалы, нәзіктік образын айту үшін Абай: Тал жібектей оралып, Гүл шыбықтай бұралып – деген өлең жолдарында тал шыбықтай бұралу деген кәнігі фразеологизмді тал жібектей оралу және гүл шыбықтай бұралу деп екі вариант етіп келтіреді. Осы арқылы қыз нәзіктігі күшейтіліп суреттеліп тұр. Абайда трансформацияланған фразеологизмдердің көбі ғылым тілінде контаминация деп аталатын өзгеріске ұшыраған тіркестер болып келеді. Мұнда кәнігі фразеологизмдердің құрамындағы сөздер алмасып қолданылады. Мысалы, Абайдың өсекке салу деп қолданғаны өсекке таңу және сөзге қалдыру дегендердегі сөздерді бір-бірінен алып, алмастырып контаминациялану болып шыққан. Тілге сөз түспеу деген де осындай: ауызға сөз түспеу және тілге сөз оралмау дегендерден сөз алмастырып жасаған жаңа құрылым. Бұл қатарға Абай қолданған төмендегі фразеологизмдерді жатқызуға болады: ант шайқау (ант бұзу, сөзде тұрмау, сөзін шайқау), шырайын жылыту (жүзін жылыту, шырайын беру), ардан кету (ардан безу, ұяттан кету), ой кіру (ақыл кіру, ой ойлау), қайғы жеу (уайым жеу, қайғы шегу), қасиетін төгу (арын төгу, қасиетінен айырылу), жатты өз қылу (жатты жақын ету, жатты өзі көру), күш айту (күш көрсету,
айбынды сөз айту), аспанға тырысу (көкке өрлеу, аспанға ұмтылу), талап салу (талап ету, күшін салу), ықылас салу (ықылас қою, ден салу), сөзі ұзын (тілі ұзын, сөзі көп, сөзі жаман), ақылға ену, (ақылға кіру, ақылы толған кезге келу, ену), жазды алу (жазды өткізу, уақытты алу). Бұл тіркестердің жақша ішінде көрсетілгендері жалпы халық тілінде қолданылатын кәнігі фразеологизмдер. Абай олардың сөздерін алмастырып, өзгертіп қолданған. Егер осы өзгерген фразеологизмдерді жеке-жеке атасақ, олардың дағдылы еместігі бірден байқалады. Ал Абай өлеңдерінің ішіне келгенде, бірде-бір оқырман Абай мына сөздерді дұрыс қолданбапты немесе тіркесті бұзып, нормадан ауытқып кетіпті деп еш ойламайды, өйткені бұлар өлең тілінің бүкіл бітіміне соншама оралымды етіп келтірген». Жалпы фразеологизмдену процесі тіркестің ішкі мағыналық жағы мен оны құрап тұрған сөздердің жеке мағыналарының деактуализациялануы арқылы жүзеге асады. Деактуализация сөз тіркесі беретін мағына мен оны құраушы сөздердің арасындағы мағыналық желіден ауытқу негізінде болады. Сөз тіркесін құраушы сөздердің деактуализациялануы оның лексикалық, категориялық, грамматикалық және тағы да басқа мағыналарымен байланысты жүзеге асады. Сөздің мағыналық құрылымының аталған элементтері әр түрлі жағдайда, әр түрлі деактуализацияланады. Алайда, фразеологиялық деактуализацияны жеке сөздердің мағынасына емес, олардың тіркес кезіндегі тұтас семантикалық мағынасына байланысты қарастыру керек. В.М.Солнцев лексикалық және грамматикалық мағыналарды салыстыра келе былай дейді: «Различные виды так называемого грамматического значения также представляют собой некоторые факты сознания, хотя и не столь явно предметно ориентированные... Грамматические значения – высокой степени абстрактности... Некоторые виды грамматических значении, по-видимому, являются абстракциями абстракций. В них отображаются внутриязыковые отношения и связи». Сол себепті де фразеологизмдерді жіктеуде тілде грамматикалық категорияларға мән беріледі. Тіркескен сөздердің грамматикалық категориялардың біріне жатуына байланысты етістікті тіркестер, есімді тіркестер деп жіктеу де осыған байланысты орын алған. Мәселен, су жүрек деген тіркес мағынасы қандай деген сұраққа жауап беріп, сын есім сөздің орнына жұмсалса, көз шырымын алды дегенде не істеді деген етістік сұрағына жауап беріп етістік сөздің орнына жұмсалады. Фразеологизмдердің компоненттері семантикалық мағыналарынан ажырағандықтан деактуализация негізінде лексикалық мағынасы да тұрақсызданады. Компоненттердің семантикалық және грамматикалық деактуализациясы негізінде фразеологизмге кірген сөздер өздерінің бастапқы
мағыналарының орнына басқа, тың мағынаға ие болады. Мысалы, көзді жұмып жіберді / көзді тарс жұмды фразеологизмдері алды артына қарамай, нар жүктеу/скачать 1,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|