Оқу- әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар
жүктеу/скачать 1,78 Mb.
|
| тәуекел етті деген мағынаға ауысқан. Оның құрамындағы сөздер бұрынға мағыналарын фразеологизм құрамында тұрып бере алмайды. Немесе, басын қырау шалды дегендегі қырау шалды тіркесі шашы ағарды, қартая бастады деген ұғымды білдіреді. Бұл жерде де тіркес мағынасы қырау түсінің ақ болуына байланысты меңзеу ұғымымен ұштасады. Келтірілген мысалдардағы фразеологизмдер компоненттері деактуализация негізінде өздерінің бастапқы лексикалық мағыналарынан айырылған.
В.П.Жуков фразеологизмдердің компоненттік құрамын зерттей келе оларды бірнеше топқа жіктейді. Ғалым фразеологизмдер лексика-грамматикалық, семантикалық, мағына беру қабілеттеріне қарай таңбаланады (моркированные) дей келе оларды: «Процесс неровномерной деактуализации слова, вызванный различной абстрагирующей способностью элементов его смысловой структуры, условимся назвать семантической редукцией слова. Названный процесс предопределяет наличие в составе фразеологизма компонентов, различающихся характером и мерой семантической маркированности... (категориально маркированные, деривационно маркированные, лексически маркированные, символически маркированные)», – деп бөледі. Фразеологизмдердің грамматикалық формалар арқылы жасалуы: 1. – шық, – шік, – қан, –ша, – шақ кішірейту т.б. мағынасындағы жұрнақтар арқылы жасалуы. Мысалы, үйшік, таушық, төбешік. Үй ішінен үйшік тігу. 2. – еке, – й, жұрнақтары арқылы мейірімділік, сыпайылық мағына тудыру. Мысалы, ағеке, апеке, апай т.б. Апаекеме жездекем сай. Адам көңіл-күйіне әсер ететін кішірейту, еркелету, менсінбеу, кемсіту, мәнді қосымшалар арқылы да экспрессивті-эмоционалды фразеологизмдер жасалады. Фразеологизмдердің мағыналық және құрылымдық жағынан тұрақтануы сөз тіркесінің немесе сөйлемнің тілдегі көріктеу амалдары – теңеу, метафора, метонимия, эпитет және тағы да басқа мағыналық ауысулар арқылы болатынын байқаймыз. Фразеологиялық мағына жеке сөздердің ерекшеліктері арқылы ғана емес, олардың лексикалық жағынан үйлесіп, семантикалық өзгеріске түсуі арқылы жасалатынын көрсетеді. Сондай-ақ, фразеологизмдердің контекст көлемінде әр түрлі грамматикалық амал-тәсілдер арқылы жаңа лексика-грамматикалық мағынаға ауыса алатыны байқалады. Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1 Метафоралану құбылысы дегеніміз не? 2 Теңеу 3 Метонимия құбылысы 4 Эпитет 5 Ритмикалық алмастыры Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Құдайберген Жұбанов және қазақ тіл білімі: Ғылыми мақалалар жинағы. – Алматы: Арыс, 1999. – 376 б. 2. Панасюк А.Т. К вопросу об экспрессии как лингвистической категории. М., 1983. 3. Ефимов А.И. Стилистика художественной речи. – М.: Изд-во Московского университета, 1977. – 448 с. 4. Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы: Мектеп, 1966. – 208 б. 5. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б. 6. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998.–304 б. 7. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка 3-е изд. М.: Высш. шк., 1985. – 160 с. 8. Байтұрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер мен тәржімелер, публицистика. Мақалалар және әдеби зерттеу. – Алматы: Жалын, 1991. – 464 б. 9. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы,1994. 10. Смағұлова Г.Н. Фразеологизмдердің варианттылығы. – Алматы: Санат, 1996. – 128 б. 11. Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы: Арыс, 2004. – 208 б. 12. Солнцев В.М. К вопросу о семантике или языковом значении // Проблемы семантики. – М., 1974. 13. Жуков В.П. Русская фразеология. – М.: Высш. шк., 1986. – 310 с. №13 Дәріс тақырыбы: Қазақ фразеологиясының стильдік ерекшеліктері. Жоспар: 1. Фразеологизмдердің лексикографиялық стильдік сипаттары. 2. Эмоционалды-экспрессивті реңк әсерлеріне қарай тұрақты тіркестердің түрлі стильдік қабаттары. 3. Ауызекі және қарапайым сөйлеу стиліндегі фразеологизмдердің ара қатынасы. Мазмұны: Фразеологизмдер сөзді жандандырып, тілімізге өткірлік сипат, ұлттық ажар беретін стильдік мәні айрықша құрал болып саналады.
Тұрақты сөз тіркестері қанатты сөз, мақал-мәтелдер, идиомдар аз сөзбен көп мағынаны білдіреді, тілдің стильдік сапасын арттырады. Мақал-мәтел-астарлап, кестелеп айтатын ойдың бейнелі көрінісі. Мақал көбінесе тиянақталған қорытынды ой ретінде, сөйлем түрінде келеді. Мысалы, көп сөз - көмір, аз сөз - алтын, жақсыдан үйрен , жаманнан жирен, аңдамай сөйлеген ауырмай өледі т.б. Мәтел формасы жағынан бейнелеп сөйлеудің элементі сияқты. Онда ой аяқталмай келте қайырылады. Ұзын арқау, кең тұсау, ауырдың үстімен, жеңілдің астымен. Сөз өнерінің асылы мақал-мәтелдер ақын- жазушылардың стилінің қалыптасуына ықпал жасайды. Бұл жайында М.Горкий Менің жазуды қалай үйренгенім жөнінде деген мақаласында былай деп жазады: Асылында, мақал- мәтелдер еңбекші халықтың тұрмысындағы басынан кешіргенін, көргенін, саяси- әлеуметтік тәжірибесін қалыпқа шебер құяды, сол себепті жазушының бұл материалмен таныуы өте қажет, өйткені бұл материал бес саусақты жұмып, жұдырығыңды түйгендей сөзді сығымдауға үйретеді, өзгелердің солай сығымдап айтқан сөздеріндегі астарын аша біліп, дәуіріміздің міндеттеріне зиянды өлі пікірлерді әшкерелеуге үйретеді. Өз басым мақалдан көп нәрсе үйрендім, басқаша айтқанда, ойларымды нақыл сөзбен жұп-жұмыр етіп бере білуді үйрендім. Фразеологизмдер - сөйлеу тілінде де, жазу тілінде де көп қолданылатын қажетті құрылыс материалы. Ал оның бейнелегіш-мәнерлегіштік сипаты әсіресе көркем және публицистикалық шығармаларда айқын көрінеді. Фразеологизмдер - сөз шеберлері суреткердің көркем образ жасу үшін қолданатын эмоционалды-экспрессивті құралы. Ғылыми стильде тұрақты сөз тіркестері образдылық-мәнерлегіштік қызмет атқармайды, олар көбінесе белгілі бір заттың, ұғымның аты ретінде жұмсалады. Ал көркем шығармада, публицистикада, фразеологизмдер белгілі стильдік мақсатта, жалпы халықтық формада және өңдеумен қолданылады. Тұрақты сөз тіркестерін жалпы халықтық формада қолдану- жалпыға танылғн белгілі тәсіл. Бұл тәсіл айтылып не жазылып жеткізілетін ойға көркемдік сипат беру мақсатын көздейді. Мәселен, жалпы халықтық формада жұмсалған тұрақты сөз тіркестері автордың тілін жандандырып мәнерлігін арттырады. Жалпы халықтық формадағы фразеологизмдер көркем шығармада кейіпкер тілін ерекшелендіріп, даралық сипат беру мақсатымен де қолданылады.... Ер қарасы болып, мен де біреудің соңына еріп, сойылын соққан шығармын.
жүктеу/скачать 1,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|