Оқу- әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар
жүктеу/скачать 1,78 Mb.
|
| Бес саулыққа сатып алған қайыршының кірменің қызы құрырайын
деген екенсің. Қырық жетіге сатып алған сенің нең артық менен? Құдайға шүкір төрт балам бар. Құдай берсе, төрт балаңа бір балам татыр әлі! Әркімнен қалған салдақы, бала біте қояр саған! Сен етегіңе намаз оқып жүр ме ең, кіші қызың қойшының аузынан түскендей... Қыздырма тілімді. Бұл мысалдардағы қыл үстінде, сай-сүйегі сырқырау, төбе ашы тік тұрды, сойылын соғу, қырық жеті, құдайға шүкір, етекке намаз оқу, аузынан түскендей, ауыз қыздыру дегендер өздерінің бұрынғы белгілі қалпы мен мағынасында қолданылған. Фразеологизмдердің ерекшеліктері - мақалдардың қолданылуы бұдан гөрі өзгешелеу. Мақалдар көбінесе көркем цитат ретінде пайдаланылды. Мысалы, Қал қасым келіп отырған соң, Шығанақ мәтелдей жөнелді. Қаз орғанына семіреді. Қара құс тойғанына семіреді. Біз қара құс емеспіз. Асқанды айтпа, сасқанды айт, епті айтпа, ниетті айт деген. Бәрі де болады. Енді орныңнан қозғалма. Фразеологизмдер – ойды сығымдап, көркем бейнелі жасайтын мәні бар құрал. Авторлық өңдеу мен қолдануға фразеологизмдер әр түрлі өзгеріске ұшырап, жаңа көркемдік сапаға ие болады. Мысалы, Қар төсеніп, мұз жастанып, дамыл алмай жүріп, жылқыға шүйгін болатын жерді ерте бастан есептеп білетін. Фразеологизмдердің авторлық өңдеу мен қолданылуының төмендегідей жолдары бар: Тұрақты сөз тіркестері өзгертілмей, сол қалпында қосымша мағынаға ие болады. 2 Тұрақты сөз тіркесінің бір компоненті өзгертіліп, жаңа мазмұнда қолданылады. 3 Тұрақты сөз тіркесінің бір компоненті өзгертіліп өз мағынасында қолданылады. Тұрақты сөз тіркесінің құрылысы жағынан өзгеріске ұшырауы- әсіресе өлең сөзге тән құбылыс. Әр халықтың өзінің дәстүрлі тіл өнері болады.Жалпы халықтық тіл қолдану мен жазушылардың тілді қолдану тәсілі бір-бірімен тығыз байланыста болады.Сөйтіп, көркем шығарма тілі жалпы халықтық тіл өнерінің жалғасы ретінде дамып жетіледі.
Сөйтіп, фразеологизмдер әр түрлі жолмен жұмсалып, пайдаланылады. Олар кейде жалпыхалықтық форма авторлық өңдеумен өзгеріп қолданылады. Фразеологизмдерді қолданудағы бұл тәсілдер әр түрлі стильдік мақсатты көздейді.Сонымен қатар әр жазушы тұрақты сөз тіркесінің жаңа үлгісін жасап, фразеологиялық қорды байытуда өздерінің үлесін қосады. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1. Фразеологизмдердің стильдік мәні қандай? 2. Фразеологизмдердің қандай ерекшеліктері бар? 3. Фразеологизмдердің қолданылу аясы. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.,-А,Санат.,1993. 2. І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,Ғылым,1997. 3. Г.Сұмағұлова.Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996. 4. Н.Уәлиев.Фразеология және тілдік норма.-А,1998. 5. Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы . Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.- А.,Санат,1997. №14 Дәріс тақырыбы: Қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық маңызы бар түпдеректер. Жоспар: Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері Ұлттық дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер Мәдени деректер түсінігіндегі мақал-мәтелдер Тұрақты теңеулер тіркесі Қазақ тіліндегі сөз символдар, символдық мәні бар сөздер мен сөз тіркестері Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуы Мазмұны: Фразеологизмдер – ұлттық тілдің айқындығын, дәлдігін, икемділігін, бейнелегіштік күшін көрсететін фразеологиялық тұлғалар. Тілдегі мұндай мағыналас тіркестерді пайдаланып, шығарманың көркем тілінің керегіне жарату сөз шеберлерінің міндеті. Ал белгілі бір жазушы тіліндегі мағыналас фраеологизмдерге талдау жасау – оның тұрақты тіркестерді талғап, таңдап пайдалану принциптері мен озіндік стиліне тән сөз қолдау ерекшеліктерінен көп мағлұмат береді. Мәселен, пародия, шымшыма шумақтар, әзіл-оспақ төңірегінде мұндай өзгешеліктер бірден көзге шалынады. Мұндағы фразеологиялық синонидер үлесі – ойдың тереңдігі мен ішкі қуатын күшейтуде таптырмайтын тіркестер екендігі. Тегінде көркемдік тұрғысынан көркем мәтіннің тілдік талдауларының ең сүбелі жері – фразеологизмдер. «мәтін ішінде мәтін» болатын тұрақты тіркестер табиғаты, окказионалдық қолданыста тым
образддылыққа негізделім,сөйлеу стандартына сай келмей тұрғандай болады. Бірақ мұнда мына ерекшеліктерге назар аудару керек. Фразеологизмдер өз табиғатында қоршаған айналаны, дүниені қабылдауда адамның ұлттық мәдени ойлау ерекшелігін аңғартып жүреді. Рухани әлемнің үзік-үзік бөліктері сол ұлттың мәдениетінде сақталып қалады. Мысалы, Түйені түгімен жұтып, шелектеп арақ ішкен сенен гөрі иманды. Қартайса да аттан түспей, көштен қалмай келеді (О.Бөкеев). жүктеу/скачать 1,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|