ОқУ Әдістемелік кешені пәні «Қыпшақтану»
жүктеу/скачать 0,9 Mb.
|
ÐÒУ ÓдÑÑÑемелÑк кеÑÐµÐ½Ñ Ð¿ÓÐ½Ñ Â«ÒÑпÑаÒÑанÑ»-emirsaba.org
|
Автономиялық Республика тілінің тілдік деңгейіне көтеру қажеттілігі туындап отыр. Аймақтық тіл деңгейіне немесе жергілікті халық тілі деңгейін беруге қол жеткізу. Тек қырым татар тілі мемлекетік тіл статус алған жағдайда ғана оның дамуы мен нық қалыптасуына жол ашылады. Өкінішке қарай, бүгінгі таңда қырым татар тіліне мемлекеттік тіл статуысын беру мүмкін болмай отыр. Оның бірнеше себептері бар. Атап айтқанда біріншіден Украйна мемлекетінің конституциясына аз санды халықтардың мүддесі үшін өзгерістер енгізу қажет. Жалпы зерттеулер барысында қырым татарларының мекен ету аймағы мен тілінің қолданылу аясы біршама деңгейде анықталған. 2001 жылғы санақ бойынша Қырым татарларының бірқатары өздерінің тарихи отандарында тұрады: Украинада - 248,2 мың адам, оның 243,4 мыңы Қырымда тұрады. 22,4 мың - Румынияда (2002 жылғы санақ бойынша), 10 мың - Узбекистанда (2000 жылғы санақ бойынша), 4,1 мың - Ресейде (2002 жылғы санақ бойынша), 1,8 мың - Болгарияда (2001 жылығы санақ бойынша) [20] тұрады. Қырым татары халқының тарихына қарасақ, ана тілі талай қиын да күрделі тағдырды бастан кешірді. Заманның тар жол тайғақ кешуінен аман қалған қырым татар тілі әлемдегі күллі қырымдық татарларды біріктіретін басты фактор. Дегенмен тіл туралы, олардың қолданылу аясы туралы пікір таластар аймақтық газет, журналдарда көп жазылып, көтеріліп тұрады. Негізінен қырым татар тілінің сақталуы мен дамуы мәселесесі көп талқыланатынын байқаймыз. Украйна Республикасындағы Қырым татарлары автономиялы халықтарында тарихи-саяси және әлеуметтік этникалық пробемалар бары анық. Тарихи жағдайлардың себебінен ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында жүзден астам ұлт өкілдері өз тағдырын осы елмен байланыстырып, бір шаңырақ астында өмір сүріп жатыр. Көптеген ұлт өкілдері ғасырлар бойы осы елде бейбітшілік пен келісім арқасында қатар өмір сүріп келеді. Қазіргі таңда әркімнің ұлттық мүддесі мен қажеттілігі бар. Қырым татарларының тілдік жағдайына этномәдени, этносаяси факторлар әсер етіп отрығаны анық. Толерантты этносаралық байланыс титулды этностың, яғни қырым татар тілін және Украйна мемлекеттік тілін, орыс тілін жақсы игеруінен байқалады. Сонымен қатар қырым татарлары тілінің ресми салаларда шет қақпай қалуы да жоқ емес. Дегенмен, бүгінгі күнде бұл тіл алға қадам басып, өзінің коммуникативтік қызметін қалпына келтіруге қадам басуда. Осы негізінде теориялық сипатта ғылыми жұмыстар жазылуда, орта және жоғары мектептерге арналған оқу құралдыры, оқулықтар жазылуда. Сонымен қатар әр түрлі салаларды, бағыттарды қамтитын түрлі әдебиеттер жариялануда. Бүгінде қырым татар тілін пактикалық жағынан игеруге арналған іс-шаралар қолға алынып жатыр. Украйн, орыс тілі мемлекеттік тіл және ана тіл ретінде қырым татарларының әлеуметтік өмірдің барлық саласында нық тұр. Оны әрбір тұрғын жақсы біледі. Ал екінші қырым татар тілінің жағдайы мектептер мен басқа да оқу орындарында оқытқанына қарамастан, кісі қуанатын жағдайда емес. Дегенмен қырым татар тілінің мәртебесі оны білу қажеттілігін білідіреді. Қорыта айтқанда, түркі тілдерінңң асыл бір бұтағы қырым татарлары мен қырымшақ тілі тағдырдың тар жол тайғақ кешулерінен аман өтіп, кемелденген әдеби тіл болып қалыптасты. Әлем әдебиетіне небір жауһар дүниелер қосты. Мемлекеттік мәртебесі де бекітілді. Бірақ қырым татарлары мен қырымшақтарға тілі үшін, ана тілі үшін күрес әлі аяқталған жоқ. Қырым таталары туралы айтқанда қаперге алатын түркі тілдес бір этнос – қырымшақтар. Қырымшақтар саны жағынан аз, мүлдем жойылудың алдында тұрған ұлт. Ертеректе олар жеке этнос, тәуелсіз ел болған. Қырымның Симфирополь, Федосия, Керчь, Карасубазар жерін мекендеген. Тілі жағынан олар қырым татарларына өте жақын соның бір диалектісі іспетті. Қырымшақ тілі (кърымчах тыльы) – қырымшақ ұлтының тілі болып табылады, түркі тілдерінің ішінде қыпшақ-полвец тобына жатады. Қазіргі жазба және ауызекі сөйлеу тілінде оғыз тілінің элементтері көптеп кездеседі. Соған қарағанда біз оны оғыз-қыпшақ тобына жатқыза аламыз. Қырымшақ тілінің сақталуына көне бейне-көріністің сақталуы үлкен ықпал етуде. Олай дейтініміз оғыз осман тілдік элементтерінің сақталуына қарамастан, А.А.Глашев: Крымчакский язык сохранил древнейшие архаичные черты, которые, несмотря на заметное влияние османского или огузского языка, разительно сближают его с карачаево-балкарским языком больше даже, чем с караимским. При этом, говоря об османском влиянии, необходимо отметить, что это влияние проявляется лишь в фонетике и некоторой лексике, но не в морфологии, что очень важно при отнесении крымчакского языка в одну группу с карачаево-балкарским и караимским языками»,– деп фонетикалық, лексикалық, морфологиялық ерекшеліктерінен осман тілдік ерекшелігіне жақындығына байланысты қарачай-балқар, қарайым, қырымшақ тілдерін бір топты құрайтындығын атап өткен. Бір қызығы XIX ғасырдың аяғына таман қырымшақтар өз тілдерін «чагатай тілі» деп атаған. Құрылымы жағынан қырымшақ тілі қырым татар тілінің ортаңғы диалектісіне жатады, тек тарихи тілдік, жеке ұлттық ерекшелігімен, гебраизмнің барлығымен ерекшеленеді. Сонымен қатар ХV-XVI ғасырларды жазылған «Ритуар Каффы» деген жазба ескерткіші сақталған. Тілдік ерекшелігіне келсек, сингорманизм заңына бағынатын 8 дауысты дыбыс бар, морфологиялық ерекшелігі қатты байқалмайды, қырым татарларының ортанғы диалектісіне ұқсас. Қырымшақ тілін қолданушылар мәселесіне келсек, бүгінде жалпы саны: 1,5 мың адам оның Израильде - 1000 адам,Өзбекстанда - 600 адам, Украинада (Крым) - 204 адам, Россияда - 157 адам, АҚШ-та - 130 адам, Литвада - 10 адамдай тұрады. Кейбір деректерде Ұлы Отан соғыс жылдарына дейін Қырымда 6000 жуық қырымшақ тұрған делініп көрсетілген. Олардың бірқатары өздерінің ана тілінде сөйлеген. 1941-1944 жылдары немістер Қырымды жаулап алғанда олар қырымшақтарды жойған. Тек соғысқа кеткен ер адамдардың 1000 тартасы ғана аман қалған. Бүгінгі күні қырымшақ тілі жойылып кеткен тілдердің қатарына жатады, өйткені қырымшақ тілін ана тілім деп білетіндер тек қарт адамдар ғана. Қырымшақ тілінің жазуы арамей алфавитімен тығыз байланысты, өйткені сол кездегі қырымшақ тіліне аударылған діни дұғалар арамей алфавитімен басылған. Олай дейтініміз иудизм дінінің дұғалары көне еврей тілінде жазылған болатын. 1930 жылдары қырымшақ тіліндегі оқулықтар мен оқу құралдары латын алфавиті негізінде болған. 1936 жылдан кейін қырымшақ тілінде кітап шығару тоқтатылған. Одан кейін кирилл алфавитіне ауысқан. XX ғасырдың басында Симферополь мен Карасубазарда екі бастауыш қырымшақ тілін оқытатын мектеп жұмыс істеген. 1989 жыдары кешкі мектеп болған, оған тек қарт және ересек адамдар барған. Қазір оның бірі де жоқ. Тек 2004 жылы 1000 данамен «Қырымшақ-орыс тілі» сөздігі шыққан. Көп ұлтты Ресейде ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап тіл мәселесі ең өткір проблеманың бірі болса да, ХХ ғасыр басына дейін аз ұлттардың ана тілдерінің мәртебесі заңнамалық негізде немесе басқа да мемлекеттік құжаттармен бекітілмеген. Қазіргі РФ үкіметі де қырымшақ тілін сақтауға, дамытуға мүдделі емес. Қырымшақтар тілін сақтау үшін түркі әлемі бірлесе жұмыс істеу қажет. жүктеу/скачать 0,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|