ОқУ Әдістемелік кешені пәні «Қыпшақтану»
жүктеу/скачать 0,9 Mb.
|
ÐÒУ ÓдÑÑÑемелÑк кеÑÐµÐ½Ñ Ð¿ÓÐ½Ñ Â«ÒÑпÑаÒÑанÑ»-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- Синтаксисінде
- Диалектілері
| Морфологиясында – тәуелдіктің жақ, көпше түрі аффиксі –ғыз/ -гиз/ -ғүз/ -ғүз (анағыз «аналарыңыз»);
етістіктен жасалған сын есім тұлғасы –ма/-ме: йазма «жазба (жұмыс)»; келер шақтың –р тұлғасымен келуі: барар «барар», гөрүр «көрер»; міндетті (түрде болатын іс-әрекет) келер шақ тұлғаыс –ажақ/-ежек: баражақ «баражақ/барады», кележек «кележек/келеді»; қалау және бұйрық райлардың параллель формалары: йазғын / йазғыр «жазғын; жазғыр»; -мақ / -мек, -ма / -ме, -маға / -меге тұлғалы етістік есім параллель формаларының қимыл атауы (инфинитив-супин) қызметінде жұмсалуы: айтмақ / айтмаға / айтма «айтпақ / айту (чтобы) сказать»; Етістіктің (етістік-есім / глагольные имена) –аған және –ған тұлғаларының шақ мәнінде бір-біріне қарама-қарсы қойылуы: йүрүйген «жүретін/ходящий», йүрүген «келген/пришедший»; терминативті көсемшелер: айтғанлы «ол айтқалы (бері)», эшигинче «ол естігенше / пока он услышит»; Синтаксисінде – құрмалас сөйлемдердің анализацияға бейімдігі (үрдісі); Лексикасында – көршілес – даргин, авар, лак тілдерінен ауысып келген кірме сөздердің кездесуі. Диалектілері: хасавюрт, буйнақ, қайтақ (хайдақ), тау(подгорный) және тер диалектілері. Ерекшеліктер арасында қайтақ және тау диалектілерінде дауысты дыбыстар (буын) үндестігінің (біріңғай жуан немесе біріңғай жіңішке емес) бұзылуы (алтмиш «алпыс», бермах «беру/бермек», жиймах «жию/жимақ»); Қайтақ диалектісінде даргин кірме сөздерінде ғана емес, нақ түркі сөздерінің өзінде жуысыңқы ... – көмей (смычно-гортанные) дыбыстардың жұмсалуы: қ’анц «сірке суы/уксус», ч’анқа «метис», жақ’а «шошқа/доңыз», т’оймақ «тою/тоймақ»; Қайтақ диалектісінде нәтижелі өткен шақтың –n тұлғасы және соның негізінде жасалатын бұрынғы өткен шақ (йативидим «жаты-п/р едім (я лежал было») –ған және өзге диалектілерде одан жасалатын өзге формалардың орнына жұмсалады. Дәстүрлі жазуы араб әліпбиіне негізделген, 1929-1938 жж. – латын, одан кейін орыс афавиті қолданылады. Құмық әдеби тілі халықтық-поэтикалық дәстүр («Ашик Гариб», «Көроғлы» эпостары т.б.) мен батыс түркі (лік) / ен батыс түркі (лік) / тюрки аралас әдеби тілі негізінде қалыптасқан. Қазіргі әдеби тілдің негізін салушылар – Ирчи Қазақ (1830-1880), Нухай Батыр-Мурзаев (1869-1919), Зейналабид Батыр Мурзаев (1897-1919). Құмық тілін ғылыми негізінде зерттеушілер А.А.Шифнер, К.Г.Залеман, Ю.Немет, Б.Чобанзаде, Н.К.Дмитриев және құмық ғалымдары мен ағартушылары А.Акаев, А.А.Сатыбалов, М.Османов т.б. жүктеу/скачать 0,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|