Әдеби тілінің ерекшеліктері:
Фонетикасы бойынша – 9 дауысты (а, ӓ, е, ы, і, о, ө, у, ү);
дауыссыздардың фонематикалық қарама-қарсы қойылуы: в/ұ, қ\х, х\ғ; ч>ш, ш>с (үш «үш», бес «бес») сәйкестігі;
сөз басында (инициалды) ж дыбысының қолданылуы (жүз өзге тілдерде «йүз/жүз»);
ассимилятивтік өзгерістер: лм>мм, нб>мб, сш>шш, нл>лл (кеммейди «келмеді», ембек «еңбек», башшы «басшы», селлер «сендер»);
үнді орнына ұяңның жұмсалуы (десоноризация) м>б: душбан «дұшпан /дұшман», кесбе «кеспе/кесуге болмайды», кетбен «кетпе»;
Морфологиясында - -а/-е/-й, -п тұлғалы көсемшелердің және соның негізінде жасалатын аналитикалық етістікті тіркестердің жиі қолданылуы (соға жазаладым «құлай жаздадым», жеп тойып алдым «тойдым»);
-мақ, -мек тұлғалы қимыл атаулары (етістік есімдері) (алмақ «алу» (алмақтың да салмағы бар), ашпақ «ашпақ/ашу», өкинбек «өкіну») және сол мағынадағы –ұ тұлғасы (алыұ), сондай-ақ –с формасы(алыс); келер шақтың –ажақ формасы (алажақ «ол алады»);
1 және 2 ж. жекеше түрдегі баяндауыш аффикстері –ман/-мен және –сань/-сень (аламан «аламын//алмаймын»), бересень «бересің»); нәтижелі өткен шақ тұлғасы –n (алыптан «алыппын/я взял»);
Синтаксисінде – дербес бастауышы бар және бағыныңқы сөйлем семантикасы бар етістік-есім, есімше және көсемшелі оралымдардың белсенді қолданылуы;
Лексикасында – араб-парсы сөздерінің біркелкі пішінде қалыптасуы.
Қарақалпақ тілі диалектілерінің, негізгі топты қоспағанда (Әмударияның төменгі ағысы – Хорезм оазисі), ол әдеби тілдің негізін құраған, қазақ (солтүстік-шығыс диалекті), өзбек (оңтүстік диалекті) және түрікмен (батыс диалекті) элементтерімен ерекшеленеді.
Дәстүрлі жазуы араб алфавитіне негізделген. 1929-1939 жж. латын, содан кейін бейімделген орыс жазуы (кириллица) қолданылып келеді.
Қарақалпақ әдеби тілі шығыс (ортаазиялық) түркі тілі мен қазақ және ноғай халықтарына ортақ сан ғасырлық халықтық-поэтикалық дәстүрлер негізінде қалыптасқан.
Достарыңызбен бөлісу: |
