-тарау. Корпорациялар капиталының құны

Корпоративтік қаржылар тұрғысынан капитал оның қалыптасуы мен пайдаланылуына байланысты корпорация мен шаруашылықты жүргізу субъектілері арасында туындайтын ақшалай (қаржылық) қатынастарды көрсетеді. Мұндай ақшалай қаражаттар заңды тұлға ретіндегі корпорация жəне оның акционерлері (инвесторлары), кре-диторлары, жеткізушілері, өнімді (қызметтерді) сатып алушылар, қор нарығының институционалды қатысушылары жəне мемлекет (салықтар мен алымдарды бюджеттік жүйеге төлеу) арасында туындайды.

Капиталды қалыптастыру мен пайдалану жəне оның құнын жəне құрылымын басқару проблемаларын Ресейлік ғалым-экономистер В.

• 
  Бочаров, В. Е. Леонтьев, И. А. Бланк, В. В. Ковалев, Е. С. Стоянова, Т. В. Теплова жəне т.б. зерттеді. Қазақстандық зерттеушілер ішінде С. Ж. Ынтықбаеваның, В. Д. Мельниковтың, А. К. Тұргұлованың, Г. Н. Джаксыбекованың жұмыстарын атап өтуге болады.
  

Капиталды енгізу нəтижесінде негізгі жəне айналым капита-лы қалыптасады. Əрекет ету барысында негізгі капитал айналымнан тыс активтер нысанына, ал айналым капиталы – айналым активтеріне түрленеді.

Экономикалық теорияда 4 фактор: капитал, жер, жұмысшы күші жəне кəсіпкерлік қабілеттер (менеджмент) атап көрсетіледі. Жұмсау нысандары бойынша кəсіпкерлік жəне ссудалық капиталы болып бөлінеді.

Кəсіпкерлік капитал – бұл пайда жəне оларды басқару құқығын алу мақсатында ақшалай қаражатты корпорацияның нақты (күрделі қаржы), материалдық емес жəне қаржы активтеріне аванстау.

Ссудалық капиталы – бұл мерзімділік, қайтымдылық, қамтамасыз етілушілік жəне ақылылық шарты бойынша кредитке берілген ақша капиталы. Капитал бағасы (құны) қаржы ресурстарының белгілі бір со-масын тарту үшін қанша ақшалай қаражат төлеу керектігін білдіреді.

Меншікті капиталдың бағасы – бұл акционерлік капиталға арналған акцияларбойыншадивидендтерсомасынемесесалымақшаныңүлестік жарнасы жəне солармен байланысты шығыстар бойынша төленген пайданың сомасы.

Қарыз капиталдың бағасы – кредит немесе облигациялық қарыздар үшін төленген пайыздардың жəне солармен байланысты шығындардың сомасы.

161

Осылайша, капитал дегеніміз – корпорацияның қаржы көзі, яғни табыс əкелетін баланс пассивтері.

Капитал оның меншіктенушілерінің ағымдағы жəне болашақ кезеңдердегі əл-ауқатының көзі болып табылады. Капитал – корпорацияның (фирманың) нарықтық құнының басты өлшеуіші.

Бұл ең алдымен таза активтер көлемін анықтайтын меншікті капиталға қатысты. Сонымен қатар, қолданылатын меншікті капитал құны қосымша пайда əкелетін заемдық капиталды тарту параметрлерін сипаттайды.

Корпорация қызметінің өндірістік жəне коммерциялық қызметі тиімділігінің маңызды өлшеуіші – бұл капитал динамикасы. Меншікті капиталдың өздігінен өсу қабілеті корпорацияның таза пайдасын қалыптастырудың қолайлы деңгейін, меншікті капитал есебінен қаржылық тепе-теңдікті қолдау қабілетін сипаттайды. Меншікті капиталдың оның жалпы көлеміндегі үлес салмағының төмендеуі қаржыландырудың сыртқы көздеріне қаржылық тəуелсіздігін жоғалтуды куəландырады.

Тиістілігіне қарай корпорация қаржылары меншікті жəне қарыз ка-питал деп бөлінеді.

Салық салынатын пайданың көлемін заңды түрде реттеу үшін корпорацияның өзін-өзі қаржыландыруындағы өзінің жеткілікті қамтамасыз етілуі:

• 
  активтерді негізгі жəне айналым қаражатына жатқызу шекараларының түрленуіне;
  

• 
  негізгі материалдық активтердің өтелімін есептеу тəсілін таңдауға;
  

• 
  материалдық емес активтердің өтелімін бағалау тəртібін таңдауға;
  

• 
  материалдық-өндірістік қорларды есептеу əдісін таңдауға;
  
• 
  күмəнды борыштар бойынша резерв құру тəртібін таңдауға бай-ланысты.
  

Активтерді қаржыландырудың негізгі қағидаты – бұл корпорация-ны дамыту келешегінің есебі. Капиталды қалыптастырудың аталмыш стратегиясы қарыз жəне тартылған қаражатқа қатысты жаңа кəсіпорын мен арнайы есептерді құру жөніндегі жобаларды бизнес жоспарлауға ТЭН-ді (техникалық-экономикалық негіздеу) енгізуді білдіреді. Қысқа мерзімді пассивтер – бұл айналымдық активтермен жабылатын не-месе жаңа қысқа мерзімді міндеттемелердің туындауымен өтелетін міндеттемелер. Оларды негізінен қысқа мерзім (бір жылдан аспайтын мерзімде) ішінде өтейді.

Меншікті капитал корпорацияның меншікті көзін қамтиды жəне оларға жататындар: жарғылық, үстеме, резервтік капиталдар, өткен жылдардағы жəне есеп беру жылындағы қайта бөлінген пайда. Бұл баптар жиынтық түрде АҚ-ның таза активтерін көрсетеді.

Талдамалық мақсаттарда баланс пассивінде капитал міндеттеме-лерді өтеу мерзімі бойынша:

• 
  ұзақ мерзімді пассивтер;
  
• 
  қысқа мерзімді пассивтер;
  
• 
  меншікті капитал болып топтастырылады.
  

Қысқа мерзімді пассивтер – бұл айналымдық активтермен жабы-латын немесе жаңа қысқа мерзімді міндеттемелердің туындауымен өтелетін міндеттемелер. Оларды негізінен қысқа мерзім (бір жылдан аспайтын мерзімде) ішінде өтейді.

Ұзақ мерзімді активтер – бір жылдан асатын мерзім ішінде өтелетін міндеттемелер. Мұндай міндеттемелердің негізгі түрлеріне ұзақ мерзімді кредиттер мен заемдар жатады.

Меншікті капитал корпорацияның меншікті көзін қамтиды жəне оларға жататындар: жарғылық, үстеме, резервтік капиталдар, өткен жылдардағы жəне есеп беру жылындағы қайта бөлінген пайда. Бұл баптар жиынтық түрде АҚ-ның таза активтерін көрсетеді.

1. 
   тартудың қарапайымдылығы себебі оны тарту жөніндегі шешімді компанияның меншіктенушісі мен менеджерлері қабылдайды;
   

2. 
   кредит жəне облигациялық қарыздар бойынша пайыз төлеу қажет болмаған жағдайда фирма қызметінің барлық түрлерінен түсетін пай-даны салыстырмалы түрде айтарлықтай тұрақты қамтамасыз ету.
   

Меншікті капиталды пайдаланудың кемшіліктері:

● қарыз капиталмен салыстырғанда меншікті капиталдың айтар-лықтай жоғары құны;

● акцияларды қосымша шығару, əдетте, жарғылық капиталдың көлемін қайта қарастырумен қатар жүреді;

● ҚТН-ның көмегі арқылы қарыз қаражат тарту есебінен МҚР-ны арттыруды жүзеге асырудың мүмкін болмай қалуы.

Осылайша, тек меншікті капиталды ғана пайдаланып жүрген корпорацияның қаржы тұрақтылығы өте жоғары, оның қаржы тəуелсіздігінің коэффициенті 1-ге жақын. Алайда, корпорация активтерді қаржыландырудың қосымша көзінен айырылып қалатын болғандықтан өзінің келешектегі дамуын шектейді.

Қарыз капиталының жағымды жақтары:

1. 
   жоғары кредиттік рейтингте қаражат тартудың кең мүмкін-діктері;
   

2. 
   активтерді ұлғайту мақсатында корпорацияның қаржы əлеуетінің артуын қамтамасыз ету қабілеті;
   

3. 
   МҚР өсімін ҚТН есебінен генерациялау мүмкіндігі;
   
4. 
   салық есебінің есебінен акциялар шығарумен салыстырғанда кредиттердің ең төмен құны, себебі кредит үшін төленетін пайыздар өзіндікқұндыкөтеретіноперациялықшығыстарғажатады,нəтижесінде осы пайыздардың сомасы салық салынатын пайданы азайтады.
   

Қарыз капиталды пайдаланудың кемшіліктері:

● қарыз капитал есебінен қалыптасқан активтер капиталдан алы-натын пайданың жаңа мөлшерін туындатады, себебі борышты өтеуге қызмет көрсету бойынша қосымша шығыстар пайда болады;

● қарыз капитал құнының кредит рыногындағы ауытқуға тəуелділігі, яғни капиталды, баланс пассивін басқару оның құнын бағалау көмегімен жүзеге асырылады.

Капитал құны – бұл əртүрлі көздерден капитал тарту үшін корпо-рация төлейтін баға.

Корпорация капиталының құны қаржылық инвестициялар тиімділігін өлшеуге арналған басты сипатбелгі болып табылады. Жекелеген қаржылық құралдардың (акциялар мен корпоративті облигациялар) табыстылығын бағалау кезінде салыстыру база-сы ретінде капитал құны алынады. Капитал құнының индикаторы нақты нарықтық құнды жəне эмиссиялық бағалы қағаздардың жеке-леген түрлерінің табыстылығын бағалауға ғана емес, сонымен қатар қаржылық инвестициялаудың өте перспективті бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, бұл көрсеткіш қор портфелінің жалпы пайдалылығын бағалау шамасы болып табылады.

Мысалы, акциялар құнының бүгінгі шынайы құнын бағалау үшін

• 
  Гордон формуласы кеңінен қолданылады: