Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

164
термокарст
 
пішіндерінің
түзілуіне
себепші
болады
. 
Көлдердің
тереңдігі
20-30 
метрге
дейін
жетеді
.
Жылы
өзен
суларының
тоң
қабаттарын
ерітуі
эрозиялық
тілімденуді
күшейтеді
. 
Олардың
жолында
кездесетін
тоңсыз
қабаттардан
биіктігі
бірнеше
метрге
жететін
төбелер
пайда
болады
, 
оларды
жергілікті
халық
байджарах
 
деп
атайды
.
Эолдық
 
процестер
 
əрекетінен
 
қалыптасатын
 
жер
 
бедері
 
пішіндері
. 
Желдің
əрекетіне
байланысты
геоморфологиялық
про
-
цестер
əсерінен
түзілетін
жер
бедері
пішіндерін
эолдық
 
(
грек
тілінде
, 
Ailos
– 
жел
тəңірі
, 
құдайы
деген
мағына
береді
) 
жер
бедері
деп
атайды
. 
Эолдық
процестердің
морфологиялық
жағынан
көрініс
беру
үшін
: 
жауын
-
шашынның
өте
аз
болуы
; 
қатты
желдердің
жиі
соғуы
; 
өсімдік
жамылғысының
мүлдем
жоқ
болуы
немесе
өте
сирек
кездесуі
; 
таужыныстарының
мейлінше
үгілу
нəтижесінде
өте
ұсақ
, 
шаң
-
тозаң
түрінде
болуы
сияқты
физикалық
-
географиялық
жəне
геологиялық
жағдайлардың
белгілі
түрде
үйлесуі
қажет
. 
Эолдық
процестер
əрекетінен
қалыптасатын
жер
бедері
пішіндері
көп
жағдайда
аридты
(
латын
тілінде
, 
aridus
– 
құрғақ
де
-
ген
мағына
береді
) 
климат
аймақтарына
тəн
болып
келеді
. 
Мұндай
жағдайлар
жауын
-
шашынның
жылдық
мөлшері
250 
мм
-
ден
аспай
-
тын
тропиктік
жəне
қоңыржай
ендіктердің
қуаңшылық
климаттағы
шөл
жəне
шөлейтті
жерлерінде
жиі
кездеседі
.
Эолдық
процестер
, 
ең
алдымен
, 
физикалық
-
географиялық
жағдаймен
, 
ылғал
мен
жылудың
белгілі
бір
өзара
қарым
-
қатынасы
арасындағы
құбылыстармен
тығыз
байланысты
. 
Эолдық
əрекетке
қолайлы
жағдай
арктикалық
жəне
антарктикалық
климаттық
бел
-
деулерде
де
болады
. 
Төрттік
кезеңде
эолдық
процестер
материктік
мұз
жамылғысы
-
ның
шетіне
таяу
жалғасқан
перигляциялдық
аймақтардағы
зандрлы
жазықтарға
да
тəн
болған
.
Белгілі
жағдайда
эолдық
процестер
басқа
табиғат
белдеулерінде
де
кездеседі
. 
Климаттық
жағдайына
қарамастан
борпылдақ
құмның
үгілуі
теңіз
жəне
көл
жағасында
да
байқалады
. 
Эолдық
жер
бедері
пішіндері
аллювийлік
материалдың
жиналуы
нəтижесінде
өзен
аңғарларында
да
қалыптасады
.
Жел
əрекеттерінің
қарқынды
түрде
жүзеге
асу
аймақтарына
кең
алқапты
шөл
жəне
шөлейт
зоналары
, 
теңіз
бен
көлдің
аккумуляция
-
лық
жағалары
жəне
өзен
аңғарларының
құм
шоғырланған
бөліктері
жатады
. 
Жалпы
эолдық
процестер
: 

165
1) 
дефляция
– 
борпылдақ
, 
бос
жыныстардың
үрленіп
, 
ұшырылуы
; 
2) 
желдің
əрекетінен
ұшатын
қатты
жыныстар
мен
құм
бөлшектерінің
басқа
тау
жыныстарына
механикалық
əсер
етуі
, 
қажап
-
бұзуы
, 
өндеуі
, 
тегістеуі
, 
тесуі
(
корразия
); 
3) 
эолдық
материалдың
тасымалдануы
жəне
жинақталуы
сияқты
түрлерге
бөлінеді
.
Құмды
дауылдар
мен
күнделікті
соғатын
жергілікті
жел
əрекетімен
құмдар
мен
шаң
-
тозаңның
жинақталуы
нəтижесінде
жер
бетінде
түрліше
эолдық
-
аккумуляциялық
пішіндер
қалыптасады
(
79-
сурет
).
79-
сурет
.
 
Шаңды
 (
құмды
) 
дауылдар
Эолдық
-
аккумуляциялық
пішіндердің
қарапайым
түріне
құм
үйінділері
жатады
. 
Олар
биіктігі
1-2 
метрге
жететін
бұта
, 
дөңбек
тас
секілді
тосқауылдардың
ық
жағында
қалыптасатын
кішігірім
жел
бағытына
сəйкес
созыла
орналасқан
дөңестер
. 
Осы
дөңестер
өсе
келе
өзі
де
желге
тосқауыл
болып
, 
құмдар
оның
алдында
үйіле
бастайды
. 
Ақырында
тасқауылдар
құмның
астында
көміліп
, 
биіктігі
5-6 
метрге
дейін
жететін
симметриялық
эолдық
үйінділер
түзіледі
.
Құмды
 
қырқалар
– 
ұзындығы
бірнеше
километр
, 
биіктігі
10-
30 
м
-
ге
дейін
жететін
желдің
тұрақты
бағытына
қарай
орналасқан
құмды
тізбекті
қырқалар
. 
Құм
жалдары
басым
желдердің
бағытына
сəйкес
қырқа
бойымен
ауысып
жылжи
береді
де
, 
оның
ұзарып
, 
өсуін
қамтамасыз
етеді
. 
Соның
нəтижесінде
бір
-
бірімен
жарыса
созылып
жататын
жіңішке
қырқалар
түріндегі
құм
жалдары
қалыптасады
. 
Құмды

166
қырқалардың
өздеріне
тəн
басты
белгісі
– 
жел
жақ
беткейі
мен
ық
жақ
беткейінің
көлбеулігі
жөнінен
олардың
бір
-
бірінен
айырмасы
жоқ
. 
Құмдарды
көбінесе
, 
шөл
-
шөлейттік
өсімдік
жамылғысы
жауып
жатады
.
Аридті
-
денудациялық
жер
бедері
пішіндері
шөлдің
барлық
типінде
дерлік
кездеседі
. 
Биік
таулық
шөлдерде
алма
-
кезек
ауысып
келетін
массивтер
мен
ойыстар
жүйесі
қалыптасады
. 
Оларды
боль
-
сон
 
(
испан
тілінде
– 
қалта
деген
мағына
береді
)
 
деп
атайды
. 
Боль
-
сондар
Өлі
теңіз
маңында
, 
Түрікменстан
жерінде
, 
Үлкен
Алапта
, 
Ти
-
бетте
кең
таралған
. 
Больсондардың
ішкі
бөлігі
біртіндеп
аласаратын
жартасты
тау
алды
жазығына
ұласады
, 
оны
– 
педимент
 
деп
атайды
. 
Тектоникалық
тыныштық
жағдайында
жекелеген
больсон
-
дар
бір
-
бірімен
жалғасып
, 
денудациялық
жолмен
тегістелген
өте
ауқымды
аласа
жазықтарға
айналады
. 
Оларды
педиплен
 
деп
атай
-
ды
. 
Олардың
арасында
денудацияға
төзімді
жыныстардан
құралған
, 
жекелеген
қалдық
 
массивтер
 
кездесуі
мүмкін
. 
Мұндай
жер
бедері
Африканың
құрғақ
саванналары
мен
шөлдеріне
жəне
Орта
Азия
шөлдеріне
тəн
болып
келеді
.
Жазық
жер
шөлдеріне
гамада
(
хамада
) 
жəне
серир
(
қиыршық
тасты
) 
тасты
шөл
ландшафты
тəн
. 
Гамадаларда
ұсақ
тастардан
ірі
жартасқа
дейінгі
үгілу
өнімдері
жинақталады
. 
Көп
жағдайда
көтеріңкі
, 
биік
, 
өсімдік
мүлдем
кездеспейтін
бөліктерде
таралады
. 
Сахара
мен
Гоби
шөлдерінде
көптеп
кездеседі
. 
Серирлер
неғұрлым
төмен
жатқан
ойыстар
табанында
таралады
, 
жел
көтеріп
кете
алмайтын
қиыршық
тастардан
құралады
. 
Тəуліктік
температура
ауытқуы
əсерінен
тау
жыныстарының
беткі
бөлігі
қабыршықтанып
үгіледі
, 
ол
процесті
– 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: