ураган ,  Шығыс Азияда –  тайфун

198
ондағы
қысым
көрсеткіштерінің
өзгеруі
Күн
сəулесінің
əркелкі
таралуы
мен
Жердің
өз
білігінен
айналуымен
тығыз
байланысты
. 
Сондықтан
қысым
белдеулері
мен
қысым
орталықтары
жаз
кезінде
солтүстікке
, 
ал
қыс
кезінде
оңтүстікке
ығысып
отырады
. 
Күн
сəулесі
өте
аз
түсетін
Арктика
мен
Антарктика
аймақтарында
жыл
бойы
қысым
көрсеткіштері
жоғары
жағдайда
сақталады
. 
5.4. 
Атмосфера
 
циркуляциясы
, 
басым
 
желдер
Қысым
айырмашылығына
байланысты
атмосфера
құрамындағы
ауа
үнемі
қозғалыста
болады
.
Олар
температуралық
көрсеткішіне
, 
ылғалдану
дəрежесіне
, 
қалыптасу
ауданына
сəйкес
біртектес
ауа
ағынына
– 
ауа
 
массаларына
жіктеледі
. 
Ауа
массаларының
ұзындығы
бірнеше
мыңдаған
километрге
созылады
, 
ал
биіктігі
тропосфераның
ең
жоғарғы
қабатына
дейін
жетеді
. 
Қалыптасу
орнына
байланысты
экватордан
полюстерге
дейінгі
аралықта
əрбір
жарты
шар
үшін
ауа
массаларының
: 
экваторлық
, 
тропиктік
,
 
қоңыржай
 
немесе
 
полярлық
 
жəне
 
арктикалық
 
(
антарктикалық
)
 
ауа
массалары
сияқты
төрт
типі
ажыратыла
-
ды
. 
Олар
бір
-
бірінен
ең
алдымен
, 
температуралық
көрсеткіштері
арқылы
, 
сондай
-
ақ
ылғалдану
дəрежесі
мен
мөлдірлігіне
сəйкес
ажыратылады
. 
Экваторлық
ауа
массасынан
басқалары
қалыптасқан
жердің
беткі
сипатына
қарай
теңіздік
 
жəне
 
континанттік
 
деп
жіктеледі
. 
Ауа
массалары
үнемі
қозғалыста
болатындықтан
, 
қасиеттері
əртүрлі
ауа
массалары
шектескен
аймақтарда
өте
кең
алқапты
қамтитын
(
ені
500-900, 
ұзындығы
2000-3000 
км
-
ге
дейін
жететін
) 
өтпелі
зоналар
– 
атмосфералық
 
фронттар
 
қалыптасады
(
101-
сурет
). 
а
ə
а
 - 
Еуразия
, 
ə
 - 
Солтүстік
 
Америка
101-
сурет
.
 
Жаз
 
кезіндегі
 
атмосфералық
 
фронттардың
 
қалыптасу
 
орны

199
Фронттар
ауа
массаларының
қозғалу
сипатына
қарай
жылы
 
жəне
 
суық
 
фронт
 
деп
бөлінеді
. 
Жылы
фронт
кезінде
жылы
ауа
салқын
ауаны
тез
арада
ығыстырып
, 
жинақталған
жылы
ауа
құйын
тəрізді
өрлеген
ауа
ағынын
түзіп
, 
циклондық
əрекеттер
күшейеді
. 
Соның
нəтижесінде
бұлттылық
күшейіп
, 
жауын
-
шашын
көбейеді
. 
Жазда
температура
төмендеп
, 
қыста
керісінше
, 
жоғарылайды
. 
Ал
суық
фронт
кезінде
салқын
ауа
жылдам
қозғалатындықтан
антициклондық
жағдай
қалыптасып
, 
ауаның
құйын
тəрізді
төмендеген
ағыны
түзіледі
. 
Сондықтан
да
суық
фронт
кезінде
жа
-
уын
-
шашын
біршама
азырақ
түседі
. 
Жалпы
алғанда
атмосфералық
фронт
өткен
кезде
ауа
райы
ке
-
нет
өзгеріп
: 
температура
мен
қысымның
ауытқуы
, 
жауын
-
шашын
түсуі
, 
желдің
бағытының
өзгеруі
мен
жылдамдығының
күшеюі
сияқты
құбылыстар
жиі
байқалады
. 
Ауа
массалары
арасындағы
осындай
фронттар
жиынтығынан
климаттық
 (
негізгі
) 
фронттар
 
қалыптасады
. 
Оларға
арктикалық
, 
полярлық
 
жəне
 
экваторлық
 
(
конвергенция
 
зонасы
)
фронттар
мысал
болады
.
Жел
 
жəне
 
оның
 
түрлері
. 
Атмосфералық
қысымның
айырмашылғына
байланысты
ауаның
горизонталь
бағыттағы
қозғалыстары
жел
деп
аталады
. 
Желдің
жылдамдығы
метр
/
се
-
кундпен
немесе
баллмен
(1 
балл
2 
м
/
с
тең
) 
өлшенеді
, 
оны
өлшейтін
құралды
анемометр
деп
атайды
(
102-
сурет
). 
102-
сурет
.
 
Жел
 
жылдамдығын
 
өлшейтін
 
құрал
 – 
анемометр
 
Неғұрлым
қысым
айырмашылығы
жоғары
болса
, 
желдің
жылдамдығы
да
соғұрлым
артады
. 
Жел
жылдамдығын
12 
баллдық
арнайы
Бофорт
шкаласымен
(1874 
жылы
І
Метерологиялық
кон
-
гресте
бекітілген
) 
анықтайды
. 
Мұндағы
0 
балл
желсіз
тымықты
білдірсе
, 
ал
12 
балмен
жылдамдығы
30 
м
/
с
жоғары
болатын
апатты
дауылдарды
белгілейді

200
Жел
жылдамдығымен
қатар
, 
оның
бағытын
да
білудің
маңызы
зор
. 
Жел
бағытын
оның
соғып
тұрған
жағының
бағытымен
анықтайды
. 
Осыған
сəйкес
, 
көкжиектің
8 
негізгі
бағытын
(
румба
) 
ажыратады
: 
солтүстік
(
С
), 
солтүстік
-
шығыс
(
СШ
), 
шығыс
(
Ш
), 
оңтүстік
-
шығыс
(
ОШ
), 
оңтүстік
(
О
), 
оңтүстік
-
батыс
(
ОБ
), 
батыс
(
Б
), 
солтүстік
-
батыс
(
СБ
). 
Кез
келген
аудандағы
белгілі
бір
мерзім
ішінде
жел
бағыттары
мен
қайталануы
желдер
 
розасы
деп
аталады
(
103-
сурет
). 
Жел
бағытын
анықтайтын
құралды
флюгер
деп
атайды
. 
103-
сурет
.
 
Желдер
 
розасы
Желдерді
жергілікті
 
желдер
,
атмосфераның
 
жалпы
 
цирку
-
ляциясына
 
енетін
 
желдер
 
жəне
 
жоғары
 
жəне
төмен
 
қысымды
 
орталықтардан
 
соғатын
 
желдер
деп
жалпы
үш
топқа
бөледі
. 
Жергілікті
желдер
қатарына
бриздер
,
 
тау
-
аңғарлық
 
желдер
,
 
фен
-
дер
, 
боралар
, 
сирокко
,
 
самум
 
жəне
т
.
б
. 
жатады
Бриздер
(
француз
тілінде
, 
brise 
– 
жеңіл
жел
деген
мағына
береді
) 
деп
теңіздер
мен
үлкен
көлдердің
жағалауында
байқалатын
самал
желдерді
атайды
. 
Олар
су
айдындары
мен
құрлық
арасындағы
тəулік
ішіндегі
температура
мен
қысым
айырмашылығынан
пайда
болады
. 
Күндіз
жел
теңізден
жағалауға
(
теңіздік
бриз
), 
ал
түнде
жағалаудан
теңізге
(
жағалық
бриз
) 
қарай
бағытталады
. 
Бриздердің
жылдамдығы
əдетте
, 3-5 
м
/
с
, 
тропиктерде
бұл
көрсеткіш
əлдеқайда
жоғары
бола
-
ды
. 
Теңіздік
бриз
құрлықта
ауа
температурасын
төмендетіп
, 
салы
-
стырмалы
ылғалдылығын
арттырады
. 
Мадрас
қаласында
теңіздік
бриз
əсерінен
ауа
температурасы
2-3
0
С
төмендеп
, 
ылғалдылық

201
10-20%-
ға
жоғарылайды
, 
ал
Батыс
Африкада
бұл
көрсеткіштер
тиісінше
, 10
0
С
мен
40%-
ды
құрайды
(
104-
сурет
).
104-
сурет
.
 
Бриз
 
желдері
: 
А
 - 
теңіздік
 
бриз
, 
В
 - 
жағалық
 
бриз
Бора
 
– 
аласа
тау
жоталарынан
салыстырмалы
түрде
жылы
теңізге
қарай
соғатын
күшті
, 
суық
жел
. 
Бора
Қара
теңіздің
Ново
-
российск
жағалауы
мен
Адриат
теңізінің
Черногория
жағалауында
қараша
мен
наурыз
аралығында
байқалады
. 
Байкал
көлінің
батыс
жағалауындағы
бора
желдері
көл
бетінде
өте
биік
толқындарды
қалыптастырады
.
Баку
маңындағы
норд
желі
мен
Францияның
жерортатеңіздік
жағалауындағы
мистраль
жəне
Мексика
шығанағы
жағалауындағы
нортсер
 
желі
сипаты
жағынан
бораға
жатады
. 
Су
айдынына
келіп
жеткен
бора
су
бетінде
күшті
толқындар
туғызып
, 
жағалауда
ауа
температурасын
төмендетеді
.
Фен
 – 
тау
-
аңғарлық
желдер
қатарына
жататын
жылы
жел
. 
Оның
бірнеше
түрі
бар
. 
Тау
жоталарын
асып
өтіп
, 
соғатын
фен
жəне
тау
аңғарларын
бойлай
жоғары
көтерілетін
фен
желдері
деп
бөлінеді
. 
Анд
, 
Кордильера
, 
Кавказ
, 
Орталық
Азия
, 
Ауғанстан
тауларын
-
да
жиі
байқалады
. 
Кордильера
тауларын
асып
, 
Ұлы
жəне
Орталық
жазықтар
арқылы
соғатын
фен
желін
жергілікті
үндістер
чинук
деп
атайды
. 
Ол
«
қар
жегіш
» 
деген
мағына
береді
. 
Бұл
желдер
əсерінен
осы
аймақтағы
тəуліктік
температура
айырмашылығы
30
0
С
-
ге
дейін
көтеріліп
, 
қалың
қар
жамылғысын
тез
арада
ерітіп
жібереді
.

202
Желдердің
екінші

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: