Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

203
Муссондар
– 
бағытын
қыстан
жазға
жəне
жаздан
қысқа
карай
күрт
өзгертіп
отыратын
маусымдық
сипаттағы
ауа
ағындары
. 
Мус
-
сондар
циклондар
мен
антициклондар
неғұрлым
тұрақты
болатын
жəне
олар
маусым
бойынша
күрт
айырмашылық
жасайтын
аудан
-
дарда
қалыптасады
.
Муссондарды
тропиктік
 
емес
 
жəне
 
тропиктік
 (
экваторлық
) 
муссондар
 
деп
жалпы
екі
топқа
бөледі
. 
Тропиктік
емес
муссондар
жылдың
бір
мезгілінде
құрлық
пен
мұхиттың
жылынуының
əркелкі
болуына
байланысты
пайда
болады
. 
Олар
негізінен
солтүстік
жарты
шарда
айқынырақ
байқалады
. 
Мұнда
материктердің
шығыс
жағалаулары
қоңыржай
жəне
субтропиктік
ендіктерде
муссондық
циркуляция
ықпалында
болады
. 
Өйткені
бұл
аудандарда
батыс
желдерінің
əсері
азаяды
, 
сондық
-
тан
құрлық
пен
көршілес
орналасқан
мұхит
айдыны
арасындағы
температура
мен
қысым
айырмашылығы
маусымдық
тұрақты
желдердің
(
муссондардың
) 
пайда
болуына
жағдай
жасайды
. 
Қоңыржай
ендіктерде
батыс
желдерінің
бағытына
қарама
қарсы
соғатын
жазғы
муссондар
құрлыққа
жауын
-
шашын
əкеліп
, 
ауа
тем
-
пературасын
едəуір
төмендетеді
. 
Ең
тұрақты
жəне
айқын
байқалатын
муссондар
тропиктік
ендіктерде
пайда
болады
. 
Тынық
жəне
Атлант
мұхиттарының
тропиктік
ендіктерінде
жыл
бойы
пассаттар
басым
болады
. 
Сондықтан
тропиктік
муссондар
тек
Тынық
мұхиттың
батыс
бөлігі
мен
оған
көршілес
Шығыс
Азия
мен
Индонезия
жағалауларында
ғана
айқын
байқалады
. 
Муссондық
циркуляция
Үнді
мұхиты
алабының
тропиктік
ендіктерде
жатқан
үлкен
кеңістіктерін
қамтиды
. 
Бұл
Үнді
мұхиты
-
ның
екі
ірі
құрлықтың
аралығындағы
орнымен
жəне
екі
жарты
шар
-
да
орналасуымен
түсіндіріледі
. 
Тропиктік
(
эквторлық
) 
муссондардың
пайда
болуына
субтропиктік
антициклондар
мен
экваторлық
төмен
қысымды
алаптың
жыл
мезгілдеріне
қарай
орнын
өзгертуі
тікелей
себепші
болады
. 
Шілдеде
экваторлық
төмен
қысымды
алап
солтүстік
жарты
шардың
неғұрлым
жоғары
ендіктеріне
қарай
, 
ал
қаңтарда
керісінше
, 
оңтүстік
жарты
шарға
қарай
ығысып
, 
орын
ауыстырады
(
107-
сурет
). 
Субтропиктік
антициклондар
да
осы
бағытта
ығысады
. 
Экваторға
көршілес
аймақтарда
қысымдық
орталықтардың
жыл
мезгілдеріне
қарай
күрт
орын
ауыстыруы
себепті
басым
желдердің
де
бағыты
да
өзгереді
. 
Тропиктік
муссондарға
екі
жарты
шардың
жыл
ішінде
біркелкі
жылынбауы
да
себепші
болады
.

204
а
ə
а
 - 
тропиктік
, 
ə
 - 
тропиктік
 
емес
 
муссон
107-
сурет
. 
Муссондардың
 
жүру
 
бағыттары
 
Шығыс
бағыттан
соғатын
қысқы
 
муссон
пассаттардың
бағытына
сəйкес
келеді
. 
Қысқы
муссон
кезінде
ауаның
материктен
мұхитқа
бағытталуы
құрғақ
кезеңнің
осы
мерзімге
сəйкес
келуіне
себепші
болады
. 
Бағыты
пассаттарға
қарама
-
қарсы
болатын
жазғы
 
муссон
кезінде
ауа
мұхиттан
материкке
бағытталады
, 
сондықтан
жаңбырлы
кезең
негізінен
жаз
мезгіліне
сəйкес
келеді
. 
Желдердің
үшінші
тобын
циклондық
 
жəне
 
антициклондық
 
желдер
құрайды
. 
Олардың
əрқайсысы
тропиктік
жəне
тропиктен
тыс
ендіктерде
өзіндік
сипат
алады
. 
Циклондарда
желдер
шетінен
орталығына
қарай
бағытталады
, 
айқын
ажыратылатын
циклондар
көлденеңінде
2-3 
мың
км
-
ге
жетуі
мүмкін
. 
Тропиктен
тыс
ендіктерде
циклондар
тұтас
күйінде
көбінесе
, 
батыстан
шығысқа
қарай
жоғары
ендіктерге
қарай
ауытқып
, 
жылжи
-
ды
. 
Сондықтан
ең
солтүстіктегі
циклондар
субполярлық
ендіктерде
байқалады
. 
Циклондық
аймақтарда
бұлттылық
пен
жауын
-
шашын
мөлшері
артады
, 
температура
өзгереді
. 
Циклонның
жылжып
келе
жатқанын
қысымның
күрт
төмендеуіне
қарап
білуге
болады
.

205
108-
сурет
.
 
Орталық
 
Америка
 
жағалауындағы

тропиктік
 
циклон
Тропиктік
циклондар
көбінесе
, 
шығыстан
батысқа
қарай
баяу
жылжитын
, 
əлсіз
депрессиялар
түрінде
болады
. 
Бірақ
кей
жағдайда
тропиктік
құйындар
күшейіп
, 
жел
жылдамдығы
20 
м
/
с
жəне
одан
да
жоғары
болады
.
Диаметрі
бірнеше
жүз
километрді
құрайтын
күшті
дауылдар
(
тайфун
, 
ураган
) 
екі
жарты
шардың
20
о
солтүстік
жəне
5
о
оңтүстік
ендіктері
аралығында
пайда
болып
, 
Тынық
, 
Үнді
жəне
Атлант
мұхиттары
жағалауларын
бойлай
таралады
(
108-
сурет
).
Сары
теңіз
бен
Филиппин
аралдары
маңында
қалыптасатын
ци
-
клондарды
тайфундар
 
деп
атайды
. 
Атлант
мұхитында
Кариб
алабы
мен
Жасыл
Мүйіс
аралдары
маңында
пайда
болатын
циклондардың
жергілікті
атауы
– 
ураган
. 
Үнді
мұхитында
Аустралияның
солтүстік
-
батыс
жағалауы
мен
Кокос
аралдары
аралығында
пайда
болатын
циклондар
вилли
-
вилли
 
деп
аталады
. 
Тропиктік
циклондардың
қайталану
максимумы
əрбір
жарты
шардың
жаз
жəне
күз
айларына
сəйкес
келеді
. 
Оңтүстік
Азияда
циклондар
көктем
мен
күз
айларын
-
да
жиі
байқалады
.
5.5. 
Атмосфера
 
құрамындағы
 
ылғал
, 
жауын
-
шашын
 
жəне
 
оның
 
таралуы
Атмосфера
 
құрамындағы
 
ылғал
.
 
Атмосфера
құрамында
жалпы
көлемі
14 
мың
км
3
болатын
су
буы
бар
, 
оның
атмосферадағы
үлесі
ұдайы
өзгеріп
отырады
. 
Ауаның
ылғал
сыйымдылығы
оның
темпе
-
ратурасына
тікелей
байланысты
болады
. 

206
Температурасы
жоғарылаған
сайын
ауа
өзінің
құрамында
неғұрлым
көп
су
буын
ұстай
алады
, 
суық
ауа
қанығу
шегіне
жылдам
жетеді
. 
Жылы
, 
ылғалды
ауа
жоғары
көтерілген
кезде
суынып
, 
кон
-
денсациялану
құбылысы
жүреді
. 
Ауа
құрамындағы
су
буы
бөлініп
шығып
, 
тамшы
күйіне
өтеді
. 
Су
буының
атмосферадағы
үлесін
ауаның
ылғалдылығы
деп
атайды
. 
Түсетін
жауын
-
шашын
мөлшері
ауаның
ылғалдылығына
байланысты
болады
. 
Ауаның
абсолютті
 
ылғалдылығы
деп
1 
м
3
ау
-
ада
болатын
су
буының
мөлшерін
атайды
, 
оны
əдетте
, 
мм
немесе
мб
есебімен
көрсетеді
. 
Ауа
құрамында
су
буы
көп
болған
сайын
оның
қысым
көрсеткіші
жоғарылайды
.
Абсолютті
ылғалдылықтың
белгілі
бір
температура
жағдайында
мүмкін
болатын
максималды
ылғалдылыққа
қатынасын
салыстыр
-
малы
 
ылғалдылық
деп
атайды
. 
Салыстырмалы
ылғалдылық
пайыз
-
бен
(%) 
өлшенеді
. 
Оны
анықтау
үшін
қолданылатын
құрал
– 
гигро
-
метр
 
деп
аталады
(
109-
сурет
).
Егер
ауаның
абсолютті
ылғалдылығы
8 
мм
тең
болса
, 
қанығу
шегіне
жеткен
кезде
дəл
осы
температура
жағдайында
ауа
өзінің
бойында
10 
мм
ылғалды
бойында
ұстай
алады
. 
Демек
, 
ауаның
са
-
лыстырмалы
ылғадылығы
8:10 
қатынасына
тең
немесе
80%-
ды
құрайды
.
Ауаның
ылғалдылығы
экватор
маңында
ең
жоғарғы
көрсеткішіне
жетеді
, 
мұнда
салыстырмалы
ылғалдылық
жыл
бойы
85% 
шамасын
-
да
болады
. 
Батыс
Еуропа
сияқты
ұдайы
мұхит
ықпалына
ұшырайтын
аймақтарда
да
ауаның
ылғалдылығы
жыл
бойы
жоғары
жағдайда
сақталады
. 
Муссонды
аудандарда
ылғалдылық
жазда
жоғары
, 
қыста
төмен
. 
Қыс
кезінде
құрлықтың
жоғары
ендіктерде
орналасқан
аудандарын
-
да
ауа
өте
ылғалды
болады
. 
Ауаның
ылғалдылығы
Сахара
, 
Арабия
жəне
Мексикадағы
шөлдерде
, 
Оңтүстік
Америка
мен
Аустралиядағы
, 
Оңтүстік
Африкадағы
шөлді
аудандарда
, 
Монғолияда
өте
төмен
, 
оның
мөлшері
50%-
дан
төмен
болады
.
Ең
жоғары
салыстырмалы
ылғалдылық
көрсеткіші
Амазонка
өзені
сағасында
(90%), 
ал
ең
төменгі
көрсеткіш
Ніл
өзені
бойындағы
Хартум
қаласында
(28%) 
тіркелген
.
Ауа
құрамындағы
су
буының
мөлшері
температураға
байланы
-
сты
. 
Мөлшері
1 
м
3 
ауа
массасы
–20
0
С
жағдайында
1
грамнан
артық
ылғалды
бойында
ұстай
алмайды
. 0
0
С
жағдайында
ауа
құрамында
5 
грамнан
артық
, +10
0
С
жағдайында
9 
грамнан
артық
, +30
0
С

207
жағдайында
30 
грамнан
артық
ылғал
бола
алмайды
. 
Ауа
темпера
-
турасы
неғұрлым
жоғары
болған
сайын
оның
құрамындағы
ылғал
мөлшері
артып
отырады
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: