Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

186
92-
сурет
. 
Атмосфера
 
құрылысы
Бұл
қабатта
атмосфера
құрамындағы
су
буының
барлығы
дерлік
шоғырланған
, 
мұнда
бұлттар
мен
тұмандар
пайда
болып
, 
ауа
райы
қалыптасады
. 
Тропосферада
ауа
температурасы
шамамен
əр
100 
м
сайын
0,6
0
С
төмендейді
. 
Тропосфераның
жоғарғы
бөлігінің
орташа
жылдық
температурасы
солтүстік
полюсте
55
0
С
болса
, 
экваторда
бұл
көрсеткіш
70
0
С
жетеді
. 
Тропосфера
тропопауза
 
деп
аталатын
өтпелі
жұқа
қабат
(
қалыңдығы
1-2 
км
) 
арқылы
атмосфераның
келесі
қабаты
– 
стратосфераға
 
ауысады
. 
Стратосфера
 
шамамен
50-55 
км
биіктікке
дейін
созылып
жатыр
. 
Ауа
құрамындағы
озонның
күн
радиациясын
бойына
сіңіруіне
байланысты
бұл
қабатта
температура
биіктікке
қарай
биіктеген
сайын
артады
. 
Шамамен
, 25 
км
биіктіктен
соң
ауа
температурасы
күрт
жоғарылай
бастап
, 50 
км
биіктікте
максимум
шамасына
(1
0
С
) 
жетеді
. 
Стратосферада
су
буы
жоқтың
қасы
. 
Шамамен
, 15-70 
км
биіктікте
оттегінің
біраз
бөлігі
ультракүлгін
сəулелер
əсерінен
атомдарға
ыдырайды
. 
Бос
атомдар
құрылымын
сақтап
қалған
оттегі
молекулаларына

187
қосылып
, 
озонның
үш
атомды
молекулалары
(
О
3
) 
түзіледі
. 
Стратос
-
ферада
бұл
процеспен
қатар
керісінше
реакциялар
, 
яғни
озонның
қайтадан
ыдырауы
қоса
жүреді
(
93-
сурет
).
93-
сурет
.
 
Стратосфералық
 
озон
 
қабатындағы
 
тізбекті
 
өзгерістер
Озон
қабығы
негізінен
25-30 
км
биіктікте
шоғырланады
, 
бұл
қабатты
«
озон
қабаты
» 
деп
те
атайды
. 
Қазіргі
кезде
озон
қабатының
жұқаруы
маңызды
ғаламдық
экологиялық
проблемаға
айналып
отыр
. 
Стратосфераның
үстінде
мезосфера
жатыр
, 
осы
екі
қабаттың
аралығында
50 
км
биіктікте
стратопауза
орналасқан
. 
М
езосфера
 
қабаты
шамамен
80-85 
км
биіктікке
дейінгі
аралықты
алып
жатыр
. 
Мұнда
ауаның
тығыздығы
жер
бетімен
салыстырғанда
, 200 
есе
төмен
болады
, 
ал
температура
қайтадан
биіктеген
сайын
төмендейді
.
Мезосфераның
жоғарғы
шекарасында
ауа
температурасы
-90
0
С
шамасында
болады
, 
мұнда
мұз
кристалдарынан
тұратын
айрықша
күміс
бұлттар
байқалады
. 
Ғалымдардың
пайымдауынша
, 
тропо
-
сфера
, 
стратосфера
жəне
мезосферадағы
ауа
атмосфераның
бүкіл
массасының
99,5%-
ын
құрайды
. 
Мезосфера
мен
оның
үстінде
жатқан
термосфера
аралығын
мезопауза
бөліп
жатыр
.
Атмосфераның
ең
жоғарғы
қабатында
өте
жоғары
температура
-
лар
(1000-1500
0
С
) 
байқалады
, 
сондықтан
бұл
қабатты
термосфера
деп
атайды
. 
Термосфера
өз
кезегінде
зарядталған
бөлшектерден
(
иондар
) 
тұратын
ионосфера
мен
«
сыртқы
атмосфера
» 
деп
аталатын

188
экзосфераға
 
жіктеледі
. 
Термосферада
газдардың
температурасы
өте
жоғары
болғанымен
, 
ауаның
сиректігіне
байланысты
осында
орна
-
ласатын
Жердің
жасанды
серіктеріне
қызып
кету
қаупі
төнбейді
. 
Ионосферадағы
иондалу
Күннен
келетін
ультракүлгін
радиа
-
ция
əсерінен
жүреді
. 
Ионосферада
ғарыштық
бөлшектердің
ауа
бөлшектеріне
соқтығысуынан
айрықша
жарқырау
пайда
болады
. 
Жоғары
ендіктерде
байқалатын
бұл
электрлік
құбылыстар
полярлық
 
шұғыла
 
деп
аталады
.
Экзосферада
өте
жоғары
жылдамдықпен
қозғалатын
жеңіл
газдардың
бөлшектері
ғарыш
кеңістігіне
шашырап
кетеді
. 
Соңғы
кезге
дейін
экзосфера
, 
сонымен
бірге
жалпы
Жер
атмосферасы
2000-3000 
км
биіктіктен
соң
таусылады
деген
ұғым
бар
болатын
. 
Қазіргі
заманғы
ғарыш
зерттеулері
эксзосферадан
шашыраған
сутегі
Жердің
айналасында
шамамен
20 000 
км
биіктікке
дейін
созылатын
жер
 
тəжі
 
деп
аталатын
түзілісті
құрайтыны
анықталып
отыр
. 
Қазіргі
кезде
ғарыштық
техниканың
көмегімен
атмосфера
қабаттары
қарқынды
түрде
зерттеліп
жатқанымен
, 
оның
жоғары
қабаттарының
адамзатқа
түсініксіз
құпиялары
əлі
де
болса
жетерлік
. 
5.2. 
Күн
 
радиациясы
 
жəне
 
ауа
 
температурасы
Атмосфераның
 
жылынуы
.
 
Күн
энергиясы
–
 
Жер
шарындағы
тіршіліктің
арқауы
жəне
көптеген
табиғи
процестердің
қозғаушы
күші
. 
Жер
шары
Күннен
жылына
5628·10
21 
Дж
/
см
2
энергия
алады
, 
бұл
жалпы
Күн
энергиясының
2 
миллиардтан
бір
бөлігі
ғана
. 
Соған
қарамастан
бар
болғаны
36 
сағат
ішінде
Күннің
Жерге
беретін
жылуының
мөлшері
дүниежүзіндегі
барлық
электр
станцияларының
жыл
бойы
өндіретін
энергиясына
парапар
деңгейге
жетеді
. 
Күн
радиациясы
тура
, 
шашыранды
жəне
жиынтық
 
радиация
деп
бөлінеді
. 
Шашыранды
радиация
үлесіне
шамамен
Күннен
келетін
радиация
мөлшерінің
25%-
ға
жуығы
тиесілі
болады
. 
Жиынтық
радиацияның
жылдық
мөлшері
күн
сəулелерінің
жер
бетіне
түсу
бұрышына
, 
атмосфераның
мөлдірлігіне
(
ауаның
тығыздығы
мен
ылғалдылығы
) 
жəне
жарық
түсу
ұзақтығына
тəуелді
келеді
. 
Күн
сəулесінің
түсу
бұрышы
Жердің
өз
білігінен
тəуліктік
ай
-
налуы
жəне
өз
орбитасы
бойымен
жылдық
қозғалысына
байла
-
нысты
да
өзгеріп
отырады
. 
Əсіресе
, 
орта
жəне
жоғары
ендіктерде
күн
радиациясының
мөлшері
жыл
мезгілдеріне
қарай
, 
күннің
түсу
ұзақтығының
өзгеруіне
байланысты
азайып
отырады
.

189
Күн
зенитте
тұрған
жағдайда
(90
О
бұрыш
жасап
түскен
жағдай
-
да
) 
оның
сəулесі
тік
түседі
де
, 
жер
бетін
жылдам
қыздырады
. 
По
-
люстерге
қарай
жүрген
сайын
оның
түсу
бұрышы
көлбеуленіп
, 
жер
бетіне
келетін
жылу
мөлшері
азая
береді
(
94-
сурет
).
94-
сурет
. 
Күн
 
суəлесінің
 
жер
 
бетіне
 
түсу
 
бұрыштары
 
Жалпы
алғанда
, 
жиынтық
радиация
мөлшері
экваторлық
жəне
тропиктік
ендіктерден
полюстерге
қарай
артады
. 
Тропиктік
шөлдерде
орташа
есеппен
оның
мөлшері
жылына
2100·10
2 
Дж
/
см
2
шамасында
болса
, 
Арабия
түбегінде
бұл
көрсеткіш
2940·10
2 
Дж
/
см
2
жетеді
. 
Полюстерде
жиынтық
радиация
мөлшері
252·10
2 
Дж
/
см
2
бо
-
лады
. 
95-
сурет
.
 
Күн
 
радиациясының
 
Жер
 
бетіне
 
түсуі
 
жəне
 
албедо

190
Жер
бетінің
күн
сəулелерін
кері
шағылдыруы
альбедо
 
деп
ата
-
лады
, 
оның
көрсеткіші
жердің
төсеніш
жамылғысының
сипатына
байланысты
болады
(
95-
сурет
). 
Жаңа
жауған
қар
күн
радиациясының
90%-
ға
жуығын
шағылдырса
, 
құм
– 35-40%-
ын
, 
өсімдік
жамылғысы
– 10-25%,-
ын
ал
ылғал
топырақ
5%-
ын
ғана
кері
қайтарады
. 
Шағылу
есебінен
күн
радиациясының
15-30%-
ға
жуығы
əлем
кеңістігіне
сіңіп
, 
сейіліп
кетеді
. 
Атмосферада
күн
сəулелерін
озон
, 
көмір
қышқыл
газ
бен
бұлттар
, 
су
тамшылары
мен
шаң
-
тозаң
жұтады
. 
Жалпы
алғанда
, 
атмосфера
-
да
Күннен
келетін
радиацияның
15-20%-
ы
жұтылады
. 
Осылайша
Күннің
сəулелік
энергиясының
біразы
атмосферада
жылуға
айналса
, 
басым
бөлігі
жер
бетін
жылытуға
жұмсалады
.
Кез
келген
қызған
денелер
жылу
бөлетіні
сияқты
, 
жер
бетінен
көтерілген
жылу
атмосфераның
төменгі
қабатын
жылытады
. 
Жиынтық
радиацияның
кері
шағылу
мен
жер
бетінің
жылулық
сəулеленуіне
жұмсалғаннан
қалған
бөлігін

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: