Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

167
Жағалық
белдеу
өз
жағасынан
, 
оның
суға
дейінгі
бөлігінен
жəне
су
түбіндегі
жағалық
беткейден
құралады
. 
Жағалық
белдеудің
құрылуы
алдымен
теңіз
толқындарының
əрекетіне
мен
беткі
ағыстардың
сипатына
, 
жағалау
бөліктердегі
жəне
мұхит
табанындағы
тектоникалық
қозғалыстар
мен
жағалаудың
геологиялық
құрылысына
, 
сонымен
қатар
теңіздің
көтерілуі
мен
оның
қайту
құбылыстарымен
де
тығыз
байланысты
.
Жағалық
белдеудің
төменгі
жəне
жоғарғы
шекаралары
толқындардың
жағамен
динамикалық
байланысу
ықпалымен
шектеледі
. 
Оның
төменгі
шекарасы
толқын
ұзындығының
жар
-
тысындай
тереңдікте
немесе
толқындардың
деформация
түзетін
тереңдігінен
басталады
. 
Ал
жоғары
жағындағы
шекара
теңіздің
көтерілу
кезіндегі
толқындардың
шашырау
сызығына
жеткенге
дейін
белгіленеді
. 
Теңіз
жағасында
теңіз
толқынының
шарпуы
əрекетінен
пайда
болған
үйінділердің
жиынтығын
жағажай
 
деп
атайды
. 
Суастындағы
жағалық
беткейлерге
қарағанда
, 
жағажай
көбінесе
, 
құмдардан
, 
өңделген
қиыршық
тастардан
жəне
жəндіктердің
қалдықтарынан
құралады
.
Морфологиялық
түріне
қарай
жағажайлар
толық
 
кескінді
 
жағажай
жəне
толық
 
емес
 
кескінді
 
жағажай
деп
бөлінеді
. 
Егер
үйінді
жиналатын
жағаның
алдыңғы
жағында
бос
кеңістік
болса
, 
оны
толық
 
кескінді
 
жағажай
деп
атайды
. 
Мұндай
жағажайдың
теңізге
қараған
беткейі
кең
əрі
жайпақ
, 
ал
жағаға
қараған
беткейі
керісінше
, 
қысқа
құламалы
болып
, 
жағалық
 
жал
түрінде
көрініс
береді
.
Егер
жағажай
кемердің
етегінде
қалыптасса
, 
онда
ол
жантай
-
ған
 
жағажай
деп
аталады
.
Абразия
 
деп
 
(
латын
тілінде
, 
abrasio
– 
қирату
, 
қыру
деген
мағына
береді
) – 
теңіз
толқынының
қиратқыш
əрекетін
атайды
. 
Абразияның
– 
механикалық
, 
химиялық
жəне
термиялық
абразия
деп
аталатын
үш
түрі
ажыратылады
. 
Механикалық
 
абразия
соқпа
толқын
əсерінен
теңіз
, 
көл
жағаларының
бұзылып
үгілуі
. 
Ол
процесс
толқынның
шарпуы
мен
шегінуінен
туындайды
. 
Теңіз
толқыны
жағаға
жақындағанда
жылдамдығы
бəсеңдеп
, 
биіктігі
артады
да
, 
жағаға
асып
кері
шайма
ағыс
тудырғанда
абразия
əрекеті
пайда
болады
.
Механикалық
абразияның
жағалауға
түсіретін
динамикалық
қысымы
орта
есеппен
10 
т
/
м
2
асатын
толқынның
гидравликалық
соққысы
жəне
толқын
ықпалымен
кейде
ішінде
салмағы
ондаған

168
тоннадан
асатын
шомбал
кесек
тау
жыныстары
бөлшектерінің
соққысынан
тұрады
. 
Механикалық
абразия
теңіз
абразиясының
негізгі
түрі
, 
ол
əрекеттер
химиялық
жəне
термиялық
абразиялар
əсерінен
күрделенеді
.
Химиялық
 
абразия
теңіз
суы
əсерінен
жағалық
тау
жыныстарының
еруі
нəтижесінде
жүзеге
асады
. 
Əсіресе
жаға
жиегі
карбонатты
тау
жыныстарынан
құралса
, 
онда
химиялық
абразия
(
карст
процестері
əсерінен
) 
қарқынды
түрде
жүреді
.
Термиялық
 
абразия
– 
тоңды
тау
жыныстарынан
құрылған
жағалардың
мұзын
теңіз
суының
ерітуі
əсерінен
бұзылуынан
пайда
болады
.
Жағалық
сызық
– 
құрлық
пен
су
алқабы
(
теңіз
, 
көл
-
бөген
) 
арасындағы
шартты
шекара
. 
Су
бетінің
құрлыққа
жанасатын
жерінде
пайда
болатын
сызық
түрінде
жүргізіледі
. 
Судың
деңгейі
үнемі
өзгеріп
тұратындықтан
жағалық
сызық
тұрақты
болмайды
. 
Сондықтан
оның
көп
жылдық
орташа
деңгейін
алып
, 
белгілейді
.
Қазіргі
заманның
жағалық
сызығы
төрттік
кезеңінің
жамылғы
мұздығының
еруі
себебінен
дүниежүзі
мұхит
деңгейінің
көтеріліп
, 
құрлықтың
шеткі
бөліктерін
су
басуы
нəтижесінде
қалыптасқан
. 
Мұндай
жағдайда
қалыптасқан
жағаларды
ингрессиялық
 
жағалар
деп
атайды
(
80-
сурет
). 
80-
сурет
.
 
Ингрессиялық
 
жаға
 – 
Хардангер
-
Фьорд
Фьордтық
 
жағалар
– 
екі
жағалауы
тік
, 
құз
жартасты
болып
келетін
, 
құрлыққа
қарай
ондаған
км
иірімделіп
созылған
, 
тар
жəне
терең
теңіз
шығанақтары
. 
Олар
өзен
аңғарын
мұздың
жырып
, 
кеңітуі
, 
кейіннен
оны
теңіз
суының
басуы
нəтижесінде
түзілген
. 

169
Мұндай
жағалар
Норвегия
, 
Гренландия
, 
Канада
, 
Жаңа
Жер
аралда
-
ры
жағалауындағы
таулы
өлкелерде
кең
таралған
.
Шхералық
 
жағалар
– 
мұздық
-
денудациялық
жазықтарды
теңіз
суы
басуы
нəтижесінде
қалыптасқан
жағалар
. 
Теңіздер
мен
көлдердің
жағаларына
таяу
орналасқан
шағын
жартасты
аралдар
жиынтығынан
тұрады
. 
Олар
қазіргі
кезде
жартылай
суастында
қалған
мұздықпен
өңделген
қоймаңдай
тастар
мен
ежелгі
друмлин
-
дер
жиынтығы
болып
табылады
. 
Шхерлерді
құрайтын
ежелгі
кристалдық
тау
жыныстарын
материктік
мұз
басу
кезінде
мұз
көшкіні
қырнап
, 
өңдеген
. 
Ондай
жағаларды
Финляндия
, 
Швеция
, 
Исландия
жағаларынан
кездесті
-
руге
болады
.
Лимандық
 
жағалар
– 
жағалаудағы
ойпаң
жазықтардағы
өзен
аңғарларын
теңіз
суы
басуынан
пайда
болады
. 
Көп
жағдайда
таяз
шығанақтар
мен
көлшіктерге
айналып
, 
кеңейген
өзен
сағаларын
алып
жатыр
. 
Олар
кейбіреулері
кедергісіз
, 
тікелей
теңізбен
жалғасса
, 
ал
кейбірі
тұйық
көлге
айналған
, 
теңізден
құмдауыт
қайырлар
арқылы
бөлінеді
. 
Лиманды
жағалаулар
Қара
жəне
Азов
теңіздері
жағалауында
Днепр
, 
Днестр
өзендері
сағасына
тəн
. 
Лиманның
теңіз
жағасынан
жиектеген
құм
қайыры
өсе
берсе
, 
ол
бір
кезде
теңізден
бөлініп
қалады
да
, 
лимандық
көл
пайда
болады
. 
Олардың
көпшілігінің
шипалық
қасиеттері
бар
. 
Лимандық
көлдер
Оңтүстік
Американың
Парана
жағалауында
көптеп
кездеседі
(
81-
сурет
).
81-
сурет
.
 
Жағалардың
 
түрлері

170
Далматты
 
жағалар
 
жағамен
параллель
орналасқан
қатпарлы
құрылымдарды
теңіз
суы
басуы
нəтижесінде
пайда
болады
. 
Жағалауда
күрделі
құрылымды
, 
параллель
орналасқан
архипелаг
-
тар
жиынтығы
түзіледі
. 
Балға
тəрізді
пішінді
шығанақтар
жүйесі
қалыптасады
. 
Олар
Адриат
теңізі
мен
Жаңа
Жер
аралы
жағалауында
кең
таралған
.
82-
сурет
. 
Фарер
 
аралындағы
 
опырынды
 
жағалау
Опырынды
-
жақпарлы
 
жағалар
 
тектоникалық
ойыстар
мен
грабендерді
теңіз
суы
басуы
нəтижесінде
пайда
болады
. 
Эгей
теңізінің
Грекия
жағалауына
тəн
(
82-
сурет
).
Биогенді
 
жағалар
 
екі
жарты
шардың
тропиктік
ендіктер
аралығына
тəн
. 
Олар
теңіз
организмдерінің
жағалау
бөліктерін
көмкеруі
əсерінен
түзіледі
. 
Ең
кең
тараған
бигендік
жағалар
түрі
маржандық
 
жағалар
, 
олар
атолдар
жəне
маржан
рифтері
түрінде
кездеседі
.
Абразиялық
-
денудациялық
 
жағалар
 
абразия
мен
денудациялық
əрекеттердің
ықпалы
қатар
жүруі
нəтижесінде
түзіледі
. 
Аса
кең
таралған
жағалаулар
болып
саналады
(
83-
сурет
).
83-
сурет
.
 
Абразиялық
-
денудациялық
 
жаға

171
Антропогендік
 
процестер
 
жəне
 
жер
 
бедері
.
 
Адамның
шаруашылық
əрекетінің
күннен
-
күнге
белең
алуы
нəтижесінде
туындаған
түрлі
процестер
мен
құбылыстар
жиынтығы
қазіргі
жер
бедерінің
өзгеруіне
күшті
ықпалын
тигізіп
отыр
. 
Осы
процесс

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: