Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

175
2. 
Табиғи
жер
бедерінің
өзгеру
коэффицентін
анықтау
К
ө
;
3. 
Жер
бедерінің
тұрақтылығын
анықтау
, 
К
т
= 100% - 2 
К
ө
.
Егер
К
т
100%-
ға
тең
болса
жер
бедері
антропогендік
өзгеріске
ұшырамаған
деп
, 100-80%-
ға
дейін
болса
жоғары
, 50-80%-
ға
дейін
болса
орташа
, 50%-
дан
төмен
болса
əлсіз
деп
жіктеледі
. 
Ал
көрсеткіш
нөлге
жақын
болса
, 
ол
жер
түгелімен
антропогендік
жер
бедері
ауданына
айналды
деген
мағына
береді
.
4.5. 
Жер
 
бедеріне
 
сипаттама
 
беру
 
жолдары
Жер
ғаламшары
жер
бедеріне
тəн
басты
ерекшеліктер
:
1. 
Жер
бетінің
орташа
биктігі
970 
метрге
тең
, 
ең
аласа
материк
– 
Аустралия
, 
ең
биік
материк
мұз
жамылғысымен
қоса
есептегенде
Антарктида
материгіне
тəн
;
2. 
Құрлық
бетінде
жазықтар
мен
биіктігі
1000 
метрден
аспайтын
аласа
таулы
жер
бедері
басым
таралған
, 4000 
метрден
жоғары
биік
таулардың
үлесі
өте
төмен
болып
келеді
;
3. 
Дүниежүзілік
мұхит
табанында
абиссальды
жазықтар
– 
қазаншұңқырлар
басым
, 
терең
шұңғымалардың
үлесі
мұхиттар
жал
-
пы
ауданының
1,5%-
нан
аспайды
;
Жер
бедеріне
сипаттама
берудің
бірнеше
жолдары
бар
, 
ол
физикалық
карта
, 
сызбанұсқа
көмегімен
немесе
жергілікті
жердегі
нақты
бір
нысанға
сипаттама
түрінде
болуы
мүмкін
. 
Сондықтан
жер
бедеріне
сипаттама
беруде
жүйелі
жоспарды
басшылыққа
алу
қажет
:
1. 
Жер
бедерінің
жалпы
ерекшелігін
, 
географиялық
орнын
анықтау
;
2. 
Теңіз
деңгейінен
ең
жоғары
жəне
ең
төмен
жатқан
нүктелері
, 
немесе
салыстырмалы
биіктігін
анықтау
;
3. 
Жер
бедерінің
морфометриялық
көрсеткіштерін
(
орташа
биіктігі
, 
ұзындығы
, 
көлденең
қимасы
, 
еңкіштігі
, 
тереңдігі
жəне
т
.
б
.)
4. 
Жер
бедерінің
неғұрлым
ірі
пішіндерінің
орналасу
бағыттарын
анықтау
;
5. 
Жер
бедері
пішіндерінің
негізгі
элементтерін
(
беткей
, 
бұрыш
, 
қырлар
жəне
т
.
б
.) 
сипаттау
, 
олардың
орналасу
ерекшеліктерін
анықтау
;
6. 
Жер
бедерінің
қалыптасуына
əсер
етуші
күштердің
арасалмағын
, 
əсер
ету
дəрежесін
сипаттау
;

176
7. 
Жер
бедері
мен
оның
негізгі
бөліктерінің
адамның
шаруашылық
қажетіне
пайдаланылуы
жəне
оның
осы
əрекеттер
əсерінен
өзгеруін
сипаттау
.
Жер
 
бедерін
 
сипаттау
 
бойынша
 
тапсырмалар
:
1-
тапсырма
.
1. 
Төмендегі
карта
фрагментін
пайдалана
отырып
, 86-
суреттегі
жер
бедерінің
түрлерін
атап
шығыңдар
.
2. 
Суреттегі
ірі
жер
бедері
түрлеріне
жоспар
бойынша
сипатта
-
ма
беріңдер
.
3. 
Суреттегі
жер
бедері
қандай
материкке
жəне
оның
қандай
бөлігіне
тəн
екенін
анықтаңдар
.
4. 
Суретте
берілген
географиялық
нысандарды
анықтап
, 
олардың
аттарын
атаңдар
.
5. 
Картадағы
қабатты
бояу
түсіне
қарап
, 
олардың
абсолюттік
биктіктерін
анықтаңдар
.
86-
сурет
. 
Жер
 
бедері
 
картасының
 
фрагменті
2-
тапсырма
.
1. 
Төмендегі
87-
суреттегі
«
Жер
 
бедерінің
 
элементтері
» 
атты
сызбанұсқада
қандай
жер
бедері
бейнеленгенін
анықтаңдар
.
2. 
Төмендегі
сызба
-
нұсқаны
пайдалана
отырып
, 
онда
санмен
көрсетілген
жер
бедерінің
негізгі
түрлерін
атап
шығыңдар
.

177
3. 
Сызбада
көрсетілген
жер
бедерінің
сипатына
қарай
отырып
, 
оның
қалыптасуына
қандай
ішкі
күштердің
ықпалы
басым
болғанын
түсіндіріңдер
.
4. 
Əрбір
жер
бедерінің
сипатына
қарай
отырып
, 
оның
қалыптасуына
қандай
сыртқы
күштердің
ықпалы
басым
болғанын
түсіндіріңдер
.
5. 
Сызбанұсқада
көрсетілген
жер
бедері
таралған
аймақты
қандай
шаруашылық
қажеттеріне
пайдалануға
болады
деп
ойлайсыңдар
, 
өз
ойларыңды
қысқаша
сипаттап
жазыңдар
.
6. 
Сендер
тұратын
аймақта
осындай
жер
бедері
түрлері
кез
-
десе
ме
, 
егер
кездесетін
болса
, 
олардың
аттарын
, 
негізгі
ерекшеліктерін
, 
шаруашылыққа
пайдаланылу
жағдайын
си
-
паттап
жазыңдар
.
87-
сурет
.

Жер
 
бедерінің
 
элементтері
:
1 –
сай
2 –
жота
3, 7, 11 –
тау
шыңы
4 –
суайрық
5,9 –
тау
мұздығының
басы
6 –
тау
мұздығының
етегі
8 –
өзен
аңғары
10 – 
тік
жар
12 – 
терраса
3-
тапсырма
.
1. 88-
суретте
берілген
суасты
жанартауының
маржандық
арал
– 
атолға
айналуына
əсер
етуші
ішкі
жəне
сыртқы
күштердің
түрлерін
анықтаңдар
.

178
2. 
Атолдың
пайда
болуының
əрбір
кезеңінде
(1,2,3) 
қандай
əрекеттердің
басымдық
танытқанын
сипаттаңдар
.
3. 
Жанартаудың
атолға
айналуына
қажетті
табиғат
жағдайлары
мен
құбылыстарын
, 
олардың
негізгі
əрнкеттерін
сипаттаңдар
.
4. 
Физикалық
картадан
биогендік
жолмен
қалыптасқан
аралдардың
негізгі
таралу
аудандарын
анықтаңдар
, 
оның
себебін
түсіндіріңдер
.
5. 
Қалауларың
бойынша
бір
аралға
қысқаша
физикалық
-
географиялық
сипаттама
беріңдер
.
88-
сурет
. 
Мұхит
 
жанартауының
 
атолға
 
айналу
 
кезеңдері
4-
тапсырма
. 
1. 
Физикалық
карта
бойынша
жер
шары
бойынша
таралған
жер
бедерінің
аса
ірі
пішіндерін
анықтаңдар
, 
олардың
қандай
ма
-
терик
немесе
мұхитта
орналасқанын
анықтаңдар
.
2. 
Олардың
нақты
географиялық
орнын
– 
қандай
ендік
пен
бойлықтар
арасында
орналасқанын
анықтаңдар
.
3. 
Жер
бедерінің
орналасу
бағытын
, 
қандай
қашықтыққа
созы
-
лып
жатқанын
анықтаңдар
.

179
4. 
Гипсометриялық
шкала
көмегімен
абсолюттік
биіктігін
(
абсолюттік
тереңдігін
), 
ең
биік
нүктесін
( 
ең
терең
нүктесін
) 
анықтаңдар
.
5. 
Физикалық
карта
көмегімен
жоспар
бойынша
қысқаша
кешенді
сипаттама
беріңдер
.
Тарау
. 
бойынша
 
қайталау
 
сұрақтары
:
1. 
Географиялық
қабықтың
даму
заңдылықтарына
мысал
келтіріңдер
.
2. 
Литосфераның
структуралық
құрылымының
басты
элементтерін
атаңдар
.
3. 
Материктік
жер
қыртысының
қандай
басты
белгілері
бар
?
4. 
Мұхиттық
жер
қыртысына
тəн
басты
белгілерді
атаңдар
?
5. 
Жер
бедерін
қалыптастырушы
ішкі
күштерді
атаңдар
?
6. 
Жер
бедерін
қалыптастырушы
сыртқы
күштерге
мысал
келтіріңдер
.
7. 
Басты
тау
жасалу
кезеңдерін
атаңдар
, 
нақты
мысал
келтіріңдер
.
8. 
Экзогендік
процесс
дегеніміз
не
?
9. 
Басты
экзогендік
процестерге
не
жатады
?
10. 
Экзогендік
процестерге
əсер
етуші
алғышарттарды
атаңдар
?
11. 
Үгілу
процесі
дегеніміз
не
?
12. 
Үгілудің
қандай
түрлерін
білесіңдер
?
13. 
Үгілу
кезінде
жүретін
тізбекті
əрекеттерді
атаңдар
?
14. 
Беткейлердің
қандай
түрлері
бар
?
15. 
Тұрақты
ағын
су
əрекеті
əсерінен
қалыптасатын
жер
бедері
түрлерін
атаңдар
?
16. 
Жерасты
суы
əсерінен
қалыптасатын
жер
бедері
пішіндерінің
түрлерін
атаңдар
?
17. 
Мұз
əрекетінен
қалыптасқан
жер
бедері
пішіндері
қалай
ата
-
лады
?
18. 
Жамылғы
мұздықтардың
таралған
аудандарын
атаңдар
.
19. 
Криогендік
процестер
əсерінен
түзілетін
жер
бедері
пішіндерін
атаңдар
?
20. 
Эолдық
аккумяциялық
пішіндеріне
не
жатады
?
21. 
Жағалық
процестердің
негізгі
түрлерін
атаңдар
?
22. 
Антропогендік
жер
бедері
дегеніміз
не
?
23. 
Жыралар
мен
аңғарлар
қандай
жолмен
қалыптасады
?
24. 
Қандай
ғалым
ірі
литосфералық
тақталардың
горизонталь
-
дық
бағытта
қозғалуы
туралы
гипотезаны
ұсынды
?

180
25. 
Флювиалды
жер
бедері
қалай
жəне
қайда
қалыптасады
?
26. 
Карстылы
рельефтің
дамуы
үшін
қандай
негізгі
жағдайлар
болу
керек
?
27. 
Өзеннің
сағасына
жақын
ауданда
түзілетін
аккумулятивті
жер
бедері
қалай
аталады
?
28. 
Флювийлік
процестер
əсерінен
қалыптасатын
жер
бедері
пішіндеріне
мысал
келтіріңдер
.
29. 
Карстылық
жер
бедері
қалай
қалыптасады
жəне
қандай
жер
-
лерге
тəн
?
30. 
Жағалардың
типтеріне
мысал
келтіріңдер
(
жекелеген
мұхиттар
мысалында
).
31. 
Аридтік
жəне
эолдық
процестер
əсерінен
түзілетін
жер
бедеріне
мысал
келтіріңдер
.
32. 
Үгілудің
қандай
түрлері
бар
, 
нақты
мысал
келтіріңдер
.
33. 
Антропогендік
факторлар
əсерінен
материктердегі
табиғаты
өзгеріске
ұшыраған
аудандарды
атаңдар
.

181

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: