Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

191
Ауа
температурасының
атмосферада
таралуы
мен
оның
үздіксіз
өзгерістері
атмосфераның
 
жылу
 
режимі
деп
аталады
, 
ол
атмос
-
фера
мен
қоршаған
орта
арасындағы
жылу
алмасуы
нəтижесінде
жүзеге
асады
. 
Тропосферада
жұтылған
радиация
тəулігіне
ауа
тем
-
пературасын
0,5
0
С
-
қа
ғана
жоғарылата
алады
. 
Тропосферадағы
ауаның
жылынуы
жер
бетіне
келіп
сіңген
жылу
есебінен
жүзеге
асады
.
Жер
бетіне
жанасып
жатқан
ауа
қабаты
жылынған
соң
, 
салмағы
жеңілдеп
, 
конвекция
 
(
латын
тілінде
, 
konvectio 
– 
жеткізу
деген
мағына
береді
) 
көмегімен
жоғары
көтеріліп
, 
оның
орнына
жоғарыдағы
салқын
ауа
келеді
. 
Осы
ауаның
тік
қозғалыстары
есебінен
атмосфера
Күннен
келетін
жылудан
үш
есе
артық
мөлшерде
жылына
алады
.
Тропосферадағы
ауаның
температурасы
төменнен
жоғарыға
қарай
өзгереді
, 
əрбір
жүз
метр
биікке
көтерілген
сайын
ауа
температу
-
расы
0,6
0
С
төмендейді
. 
Кейбір
жағдайда
ауаның
жоғарғы
бөлігіндегі
температура
төменгі
ауа
қабатымен
салыстырғанда
жоғары
болуы
мүмкін
, 
мұндай
құбылысты
температуралық
 
инверсия
 
(
латын
тілінде
,
 inversio
–
 
аударылу
деген
мағына
береді
) 
деп
атайды
. 
Сондықтан
атмосфераның
жылу
режимінде
атмосфера
мен
жер
беті
арасындағы
жылу
мен
ылғал
алмасуы
маңызды
рөл
атқарады
. 
Ауа
температурасының
өзгеруіне
Жер
шарының
басқа
бөліктерінен
келетін
ауа
массаларының
келуі
(
адвекция
) 
де
əсер
етеді
. 
Тəулік
ішінде
ауа
температурасы
өзгеріп
отырады
, 
ең
төмен
тем
-
пература
таң
алдында
, 
ең
жоғары
температура
түстен
кейінгі
сағат
14-15 
шамасында
байқалады
. 
Тəуліктік
 
орташа
 
температураны
анықтау
үшін
тəулік
ішінде
байқалған
бірнеше
температуралық
көрсеткіштің
орташа
арифметикалық
шамасын
алу
қажет
. 
Тəулік
ішіндегі
байқалатын
ең
жоғары
жəне
ең
төменгі
температуралар
ай
-
ырмасы
тəуліктік
 
аиплитуда
 
деп
аталады
.
Тəуліктік
амплитуда
өзгерісі
бірнеше
факторларға
байланысты
:
1. 
Жергілікті
жердің
географиялық
ендігіне
, 
ол
сол
жерге
келіп
түсетін
жылу
мөлшерін
анықтайды
;
2. 
Жер
бетінің
төсеніш
сипатына
, 
өйткені
құрлық
беті
пен
судың
əркелкі
жылынады
;
3. 
Жергілікті
жердің
бедеріне
байланысты
, 
таулы
жер
мен
жазық
жерлер
де
əркелкі
жылынады
;
4. 
Бұлттылық
артатын
болса
, 
тəуліктік
амплитуда
төмендейді
. 
Өйткені
бұлттар
жер
бетін
күндіз
қатты
қызып
кетуден
, 
ал
түнде
қатты
салқындап
кетуден
сақтайды
.

192
Ауа
температурасы
жыл
ішінде
де
өзгеріске
ұшырап
отыра
-
ды
. 
Оның
жыл
ішіндегі
өзгерісіне
географиялық
ендік
, 
атмосфера
циркуляциясының
өзгерістері
, 
жер
бедерінің
сипаты
, 
мұхиттар
мен
ондағы
беткі
ағыстар
, 
жер
бетінің
төсеніш
сипаты
сияқты
факторлар
белгілі
дəрежеде
əсерін
тигізеді
. 
Солтүстік
жарты
шар
материктері
үшін
ең
ыстық
ай
– 
шілде
, 
ең
салқын
ай
– 
қаңтар
болса
, 
ал
Оңтүстік
жарты
шар
материктері
үшін
ең
ыстық
ай
– 
қаңтар
, 
ең
салқын
ай
– 
шілде
 
болып
саналады
.
Мұхит
сулары
баяу
жылынып
, 
баяу
суынатын
болғандықтан
Солтүстік
жарты
шар
мұхиттары
үшін
ең
жылы
ай
– 
тамызға
, 
ең
суық
ай
–
 
ақпанға
, 
Оңтүстік
жарты
шар
мұхиттары
үшін
ең
жылы
ай
–
 
ақпанға
, 
ең
салқын
ай
– 
тамыз
 
айларына
сəйкес
келеді
.
Жыл
ішінде
байқалатын
ауа
температурасының
ең
жоғары
жəне
ең
төменгі
көрсеткіштер
айырмасын
жылдық
 
аиплитуда
 
деп
атай
-
ды
.
Жылдық
 
орташа
 
температура
– 
жыл
ішінде
(
он
екі
ай
бо
-
йынша
) 
байқалған
орташа
температуралардың
арифметикалық
орта
шамасымен
анықталады
(
97-
сурет
). 
97-
сурет
.
 
Жылдық
 
орташа
 
температура
 
көрсеткіші
Картадағы
температурасы
бірдей
нүктелерді
қосатын
сызық
– 
изотерма
 
( 
грек
тілінде
, 
isos 
– 
бірдей
, 
 therma – 
жылу
деген
мағына
береді
) 
деп
аталады
. 
Ең
жоғары
жылдық
ауа
температурасы
жылу
 
экваторында
 
байқалады
. 
Ол
географиялық
экваторға
сəйкес
келмейді
, 
оның
орны
шамамен
10
О
солтүстік
ендікке
сəйкес
келеді
. 
Ол
көрсеткіш
шамамен
27
0
С
-
ге
тең
.
Оның
басты
себебі
солтүстік
жарты
шарда
құрлықтың
аумағы
үлкен
, 
ал
оңтүстік
жарты
шарда
мұхит
үлесі
басым
, 
сондықтан

193
жылы
басым
көпшілігі
буланушылыққа
жұмсалады
. 
Сонымен
қатар
Антарктида
мұздықтары
бетіндегі
альбедоның
жоғары
болуы
да
өзіндік
ықпал
жасайды
.
Изотерма
сызықтары
түзу
сызық
бойымен
өтпейді
. 
Өйткені
ол
материктер
мен
мұхиттар
арқылы
өтеді
. 
Құрлық
үстіндегі
жер
бедерінің
абсолюттік
биіктігі
мен
тау
жоталарының
жату
бағыты
да
изотерма
сызықтарының
орналасуына
əсерін
тигізеді
. 
Жыл
ішінде
байқалатын
ең
жоғары
температура
көрсеткіші
– 
абсолютті
 
мак
-
симум
,
 
ең
төменгі
температура
– 
абсолютті
 
минимум
 
деп
аталады
.
Жер
шарындағы
тіркелген
абсолютті
максимум
+58
0
С
– 
Сахара
-
да
, 
абсолютті
минимум
–89,2
0
С
– 
Антарктида
жерінде
тіркелген
.
Жер
шары
бойынша
жылудың
таралу
ерекшелігіне
қарай
5 
жылу
 
белдеуі
 
қалыптасады
:
1. 
Ыстық
белдеу
немесе
тропиктік
белдеу
– 
екі
жарты
шардың
+20
0
С
изотермалары
аралығында
орналасады
;
2. 
Қоңыржай
белдеулер
– 
Солтүстік
жəне
Оңтүстік
жарты
шардың
ең
жылы
айларының
+20
0
С
жəне
+10
0
С
изотермалары
аралығында
орналасады
;
3. 
Суық
белдеулер
(
полярлық
) 
екі
жарты
шардың
ең
жылы
жылы
айларының
+10
0
С
пен
0
0
С
жəне
одан
да
төмен
температуралар
тəн
полюс
маңы
аймақтарында
орналасады
.
Осы
 
температуралық
 
ерекшеліктер
 
өз
 
тарапынан
 
атмосфералық
 
қысым
 
өзгерістерінің
 
қалыптасуына
, 
басым
 
желдердің
 
бағыттарына
, 
жауын
-
шашынның
 
таралуына
 
əсер
 
етеді
.
5.3. 
Атмосфералық
 
қысым
, 
қысым
 
орталықтары
Атмосфералық
 
қысым
. 
Жерді
қоршап
тұрған
атмосфераның
жалпы
массасы
5,2·10
21 
граммға
тең
, 
ал
1
м
3
ауаның
салмағы
1,033 
граммға
тең
. 
Жер
шарын
қоршап
тұрған
атмосфера
өзінің
салмақ
күші
арқылы
жер
бетіндегі
барлық
заттарға
қысым
түсіреді
, 
оны
атмосфералық
 
қысым
 
деп
атайды
.
Атмосфералық
қысым
миллиметр
сынап
бағанасымен
өлшенеді
. 
Қысымды
анықтаушы
құрал
– 
барометр
(
грек
тілінде
, 
baros
– 
қысым
,
 metreo
– 
өлшеу
деген
мағына
береді
) 
деп
аталады
. 
Барометр
-
лер
сынапты
жəне
сұйықтықсыз
деп
бөлінеді
.
Қалыпты
атмосфералық
қысым
45
О
ендікте
, 
теңіз
деңгейінде
, 

194
0
0
С
температура
жағдайында
өлшенеді
, 
ол
көрсеткіш
760 
мм
сынап
бағанасына
тең
. 
Бұл
көрсеткіш
бір
 
атмосфера
өлшем
бірлігі
деп
саналады
. 
Халықаралық
өлшем
бірлігі
(
СИ
) 
бойынша
1 
атм
= 101 325 
Паскальға
тең
болады
. 1
Па
= 10
-5 
бар
= 0,98 
атм
. 
Қазіргі
кезде
атмосфералық
қысым
гектопаскальмен
(
гПа
) 
өлшенеді
. 
Қалыптағы
атмосфералық
қысым
ретінде
оның
теңіз
деңгейіндегі
орташа
көрсеткіші
– 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: