Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

211
Ауа
райы
үнемі
өзгеріп
тұратындықтан
, 
ауа
райы
өзгерісі
мерзімді
 
жəне
мерзімсіз
сипат
алады
. 
Мерзімді
өзгерістер
күн
сəулесінің
тəуліктік
жəне
маусымдық
түсу
сипатына
, 
ал
мерзімсіз
өзгерістер
ауа
массаларының
циркуляциясына
тəуелді
болып
келеді
.
Ауа
райының
жылдам
өзгерістері
экватор
маңында
айқын
байқалады
. 
Таңертең
күн
сəулесі
жер
бетін
жылдам
қыздырады
, 
сол
себепті
булану
көрсеткіші
жоғарылайды
. 
Жоғары
көтерілген
ыстық
əрі
ылғалды
өрлеген
ауа
ағыны
будақ
бұлттарды
түзіп
, 
олар
найзағай
ойнаған
нөсер
жаңбырлар
алып
келеді
. 
Түстен
кейін
күн
қайтадан
ашылып
, 
ашық
ыстық
ауа
райы
орнайды
.
Қоңыржай
белдеулерде
ауа
райының
өзгерісі
күн
сəулесінің
маусым
бойынша
түсу
мөлшеріне
, 
ауа
массаларының
қозғалысына
, 
атмосфералық
фронттардың
өту
жиілігіне
байланысты
болады
.
Жылы
 
фронт
өткен
жағдайда
қабатты
-
жауынды
бұлттар
түзіліп
, 
ақ
жауынға
айналуы
мүмкін
. 
Жылы
фронт
келуінің
ең
басты
белгісі
– 
шарбы
бұлттардың
пайда
болуы
. 
Олар
біртіндеп
аспан
кеңістігін
толық
жабатын
шарбы
-
қабатты
бұлттарға
айналады
. 
Тропосфераның
жоғарғы
қабаттары
арқылы
жылы
ауа
ағыны
жылжиды
, 
қысым
төмендейді
. 
Фронт
сызығы
жақындаған
сайын
бұлттар
қоюланып
, 
төмендей
түседі
. 
Жел
жылдамдығы
ар
-
тып
, 
бағытын
күрт
өзгертуі
мүмкін
. 
Фронтқа
300-400 
км
қалғанда
бұлттар
одан
əрі
қоюланып
, 
ұсақ
жаңбыр
немесе
қар
жауа
бастайды
. 
Фронт
өтіп
кеткен
соң
, 
бұлттар
сейіліп
, 
күн
ашылады
. 
Жылы
ауа
массасының
келуіне
байланысты
жылы
, 
ашық
ауа
райы
қалыпта
-
сады
.
Суық
 
фронт
 
жағдайында
жылы
ауа
тез
арада
суық
ауамен
ығыстырылады
. 
Аспанда
будақты
, 
будақты
-
жауынды
бұлттардың
қалың
қабаты
түзіледі
. 
Суық
фронт
кезінде
түзілетін
бұл
бұлттар
күн
күркіретіп
, 
найзағай
ойнататын
нөсер
жаңбырлар
əкеледі
. 
Жаңбыр
кезінде
суық
, 
өкпек
желдер
соғуы
мүмкін
. 
Олар
20-
30 
км
биіктік
аралығын
қамтып
, 
бұлттардың
жылдам
қозғалуына
ықпал
жасайды
. 
Сондықтан
суық
фронттың
өтуі
ұзаққа
созылмай
, 
15-20 
минут
, 
əрі
кетсе
2 
сағатқа
созылуы
мүмкін
. 
Одан
кейін
аспан
шайдай
ашылып
, 
ауа
райы
бастапқы
қалпына
келеді
.
Жергілікті
жер
ауа
райының
циклондық
 
сипатына
 
тəн
басты
белгілер
– 
ауа
райының
тұрақсыз
сипат
алуы
.
Жиі
-
жиі
аспанда
бұлттар
жинақталып
, 
олар
біртіндеп
қоюланып
, 
одан
жан
-
жаққа
түрлі
тармақтар
таралады
. 
Мұндай
бұлттар
, 
əсіресе
күз
айларында
найзағайлы
нөсер
жаңбырлар
алып
келеді
.

212
Егер
күндіз
биік
будақты
бұлттар
қоюланып
, 
найзағай
ойна
-
са
, 
одан
кейін
күн
салқындамаса
түнде
қайтадан
найзағай
ойнауы
мүмкін
. 
Егер
түнгі
найзағай
алдында
тұман
түспесе
, 
шық
та
түспейді
. 
Егер
күндіз
аспан
бұлыңғыр
болып
, 
кешкі
күн
шапағы
бұлттар
арасынан
сыналап
қана
көрінетін
болса
, 
онда
түнде
жаңбыр
жауады
. 
Сонымен
қатар
түнге
қарай
жел
күшейетін
болса
, 
ондай
жағдайда
ертеңгі
ауа
райы
да
тұрақсыз
болады
. 
Циклондық
ауа
райы
кездерінде
, 
ашық
күндері
суық
күзде
жəне
қар
ерігеннен
кейінгі
ерте
көктемде
үсік
жүрген
жағдайда
жердің
бетін
қырау
жабады
. 
Қырау
түсуі
үшін
түн
тымық
, 
ауа
температу
-
расы
0
0
С
төмен
болуы
қажет
. 
Күн
шығысымен
қырау
тез
арада
еріп
кетеді
.
Жергілікті
жер
ауа
райының
антициклондық
 
сипатына
 
тəн
бас
-
ты
белгілер
– 
ауа
райының
біршама
тұрақты
сипатының
сақталуы
. 
Ең
алдымен
циклондық
ауа
райы
кезінде
сақталған
бұлттылық
азаяды
. 
Аспан
кеңістігі
бұлттан
босап
, 
күн
ашылады
. 
Жел
күшейіп
, 
бағытын
тез
өзгертіп
бұлттарды
ығыстырады
. 
Күн
салқындап
, 
кешкі
күн
шапағы
алқызыл
ашық
түске
боялады
. 
Антициклондық
жағдайдағы
ауа
райы
қыста
ашық
, 
аязды
, 
ал
жаз
кезінде
ашық
, 
ыстық
сипат
ала
-
ды
.
Ауа
райының
өзгерістерін
зерттеумен
айналысатын
ғылым
сала
-
сы
– 
метеорология
 
деп
аталады
. 
Метеорологияның
ауа
райын
ал
-
дын
ала
болжау
жұмыстарын
жүргізетін
саласын
– 
синоптикалық
 
метеорология
 
деп
атайды
. 
Ауа
райын
болжау
жергілікті
ауа
райы
құбылыстарына
жəне
əуе
-
ғарыштық
ақпараттар
көмегімен
жүзеге
асады
. 
Алғашқы
Халықаралық
метеорологиялық
конгресс
1853 
жылы
ұйымдастырылды
. 
Қазақстандағы
гидрометеорология
басқармасы
1933 
жылы
құрылып
, 
қазіргі
кезде
өз
жұмысын
халықаралық
талап
-
тар
деңгейіне
сəйкес
дəрежеде
жүргізіп
келеді
. 
1950 
жылдың
23 
наурызында
Халықаралық
Метеорологиялық
ұйым
құрылып
, 
конвенция
қабылданды
, 
оның
шешімімен
осы
мерзім
Халықаралық
 
метеорология
 
күні
деп
белгіленді
. 
Қазір
осы
ұйымға
121 
ел
мен
10 
аумақ
мүше
болып
отыр
, 
Қазақстан
да
осы
ұйымға
мүше
елдердің
бірі
. 
Бұл
ұйымның
бас
-
ты
міндеттеріне
Жер
атмосферасындағы
барлық
өзгерістер
мен
құбылыстарға
бақылау
жасау
; 
метеорологиялық
ақпараттардың
бір
орталықтандырылған
жүйесін
құру
; 
өзара
жылдам
ақпарат
алмасу
; 
метеорологиялық
зерттеу
жұмыстарын
жетілдіру
; 
метеро
-

213
логия
саласындағы
зерттеулерді
қолдау
жəне
мамандар
дайындау
жұмыстары
жатады
.
Климаттық
 
аудандастыру
 
негіздері
.
Белгілі
бір
аумаққа
тəн
ауа
райының
ұзақ
жылдар
бойы
қайталанып
отыратын
жиынтығы
кли
-
мат
 
деп
аталады
. 
Жер
шарының
кез
келген
аймағындағы
климаттың
қалыптасуына
əсер
ететін
жағдайлар
– 
климат
 
қалыптастырушы
 
факторлар
 
деп
аталады
(
112-
сурет
).
 
112-
сурет
.
 
Климат
 
қалыптастырушы
 
факторлар
Аса
маңызды
климат
қалыптастырушы
факторларға
география
-
лық
ендік
немесе
Күннің
көкжиектен
биіктігі
, 
атмосфераның
жалпы
циркуляциясы
, 
жер
бедері
жəне
оның
ірі
құрылымдарының
орналасу
бағыттары
, 
жер
бетінің
төсеніш
сипаты
, 
сонымен
қатар
теңіздер
мен
мұхиттар
, 
олардағы
жылы
жəне
суық
ағыстардың
ықпалы
себепші
болады
. 
Бұл
факторлардың
əсер
ету
дəрежесі
барлық
жерде
бірдей
бола
бермейді
. 
Сондықтан
да
Жер
шарының
климаттық
белдеулері
жəне
əрбір
белдеу
ішіндегі
айырмашылықтар
да
түрліше
сипат
алады
. 
Жер
шарындағы
климаттың
қалыптасу
заңдылықтарын
, 
климат
пен
оның
жіктелуін
жəне
антропогендік
əрекеттің
климатқа
əсерін
зерттейтін
географияның
аса
маңызды
саласын
климатология
 
деп
атайды
. 
Климатты
жалпы
географиялық
заңдылықтар
тұрғысында
зерттеу
ХІХ
ғасырдан
басталған
. 
Климатология
ғылымының
қалыптасып
, 
дамуына
А
. 
И
. 
Воейков
, 
А
. 
Гумбольдт
жəне
В
. 
Кеппен
зерттеулері
негіз
болды
. 
ХХ
ғасырда
климатты
аудандастыруға
В
. 
Кеппен
мен
Л
. 
С
. 
Берг
алғашқы
қадам
жасады
. 
В
.
Кеппен
Жер
шары
климатын
жіктеуде
тем
-
пература
мен
ылғалдың
əркелкілігін
негізге
алған
. 
Осыған
сəйкес
, 
ол
Жер
шарын
(
ыстық
, 
құрғақ
, 
қоңыржай
жылы
, 
қоңыржай
салқын
, 
суық
) 
бес
 
климаттық
 
белдеуге
бөлді
. 
Бұл
аудандастыру
климаттың
тек
сыртқы
белгілеріне
негізделгендіктен
, 
климат
қалыптасуының
заңдылықтарын
толық
түсіндіре
алмайды
. 
Ал
Л
. 
С
. 
Берг
климаттық
аудандастыру
барысында
географиялық
белдеулер
мен
зоналардың
сыртқы
белгілеріне
(
өсімдік
пен
топырақ
сипаты
) 
сүйенді
. 

214
Климат
қалыптастырушы
заңдылықтарды
ескеру
негізінде
Б
. 
П
. 
Алисов
жасаған
климаттық
аудандастыру
əлі
күнге
дейін
өзінің
ғылыми
жəне
қолданбалы
маңызын
жойған
жоқ
. 
Б
. 
П
. 
Алисов
-
тың
климаттық
аудандастыруы
атмосфера
циркуляциясының
заңдылықтарына
негізделген
. 
Ғалым
Жер
шарын
7 
негізгі
, 6 
өтпелі
климаттық
белдеуге
жіктеген
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: