Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

215
Жауын
-
шашынның
жылдық
мөлшері
буланушылықтан
жоғары
, 
белдеудің
барлық
бөлігінде
2000 
мм
-
ден
артық
болады
. 
Сондықтан
ауа
райы
ыстық
, 
ылғалды
, 
əрі
қапырық
болады
. 
Көбінесе
найзағайлы
нөсер
жаңбырлар
жиі
байқалады
. 
Жауын
-
шашынның
максиму
-
мы
көктем
мен
күздегі
күн
тоқыраулары
кезіне
сəйкес
келеді
. 
Бұл
заңдылық
барлық
жерде
бірдей
сақтала
бермейді
. 
Субэкваторлық
 
белдеулер
 
экваторға
жалғас
жатқан
екі
жар
-
ты
шардың
шамамен
5
о
жəне
20
о
ендіктер
аралығын
алып
жа
-
тыр
. 
Географиялық
орнына
байланысты
температуралық
режимі
экваторлық
белдеуден
аса
үлкен
айырмашылық
жасамайды
. 
Темпе
-
ратура
жыл
ішінде
екі
рет
(
көктем
, 
күз
) 
жоғарылап
, 
екі
рет
(
қыс
пен
жаз
) 
салыстырмалы
түрде
төмендейді
. 
Қыс
пен
жаздың
температура
айырмашылығы
5
0
С
-
ге
дейін
жетеді
. 
Əсіресе
, 
бұл
айырмашылық
құрлық
үстінде
айқынырақ
байқалады
. 
Ауа
массаларының
жыл
ішінде
алмасуына
байланыс
-
ты
субэкваторлық
 
белдеудің
 
жазы
экваторлық
белдеуге
, 
ал
қысы
тропиктік
белдеуге
ұқсас
. 
Өйткені
жазда
экваторлық
муссондар
аса
мол
ылғал
, 
ал
қыста
құрлық
үстінен
соғатын
тропиктік
муссон
құрғақ
ауа
əкеледі
. 
Сол
себепті
жазы
ылғалды
, 
қысы
салыстырмалы
құрғақ
болады
. 
Осы
ерекшеліктеріне
байланысты
субэкваторлық
белдеу
кли
-
матын
экваторлық
 
немесе
тропиктік
 
муссондық
 
климат
 
деп
атайды
. 
Жауын
-
шашынның
жылдық
мөлшері
көбінесе
, 2000 
мм
-
ден
аспайды
. 
Бірақ
экваторлық
муссондардың
тау
беткейлеріне
тірелетін
бөліктерінде
жауын
-
шашынның
мөлшері
күрт
көбейеді
. 
Гималайдың
оңтүстік
-
шығыс
беткейіндегі
Черапунджи
елді
мекеніне
Жер
шарындағы
жылдық
жауын
-
шашынның
ең
жоғары
көрсеткіші
тəн
, 
мұнда
жылына
12 000 
мм
-
ден
астам
жауын
-
ша
-
шын
түседі
. 
Мұнда
экваторлық
муссондардың
енуіне
байланысты
жаздың
төрт
айында
жылдық
жауын
-
шашынның
90%-
дан
астамы
түсіп
үлгереді
. 
Тек
шілде
айында
ғана
2 464 
мм
жауын
-
шашын
түссе
, 
желтоқсан
айында
оның
мөлшері
бар
болғаны
9 
мм
ғана
болады
.
Тропиктік
 
белдеулер
 
жыл
бойы
тропиктік
ауа
массаларының
ықпалында
болады
жəне
тропиктер
үстіндегі
орнына
сəйкес
, 
сондай
ақ
бұлттылықтың
төмен
болуына
байланысты
күн
жылуын
аса
мол
алады
. 
Жылдық
радиациялық
баланс
көрсеткіші
252·10
3
-294·10
3
Дж
/
см
2
дейін
жетеді
. 
Мұнда
жазда
ауа
массаларының
температурасы
өте
жоғары
, 
ал
қыста
салқынырақ
. 
Мұндай
климаттық
жағдай
ішкі
 
тропиктік
 
континеттік
 
шөл
деп
аталады
. 
Кейде
мұндай
құрғақ

216
климаттық
жағдай
тəн
аймақтар
 
аридтік
 
климат
 
деп
те
аталады
. 
Ондағы
орташа
айлық
температуралық
амплитуда
20
0
С
шамасында
, 
ал
тəуліктік
ауытқу
40
0
С
-
ге
дейін
жетеді
(
114-
сурет
). 
114-
сурет
.
 
Жер
 
шарындағы
 
аридтік
 
климат
 
таралған
 
аудандар
Ауаның
салыстырмалы
ылғалдылығы
жаз
кезінде
30%-
дан
арт
-
пайды
. 
Себебі
тропиктік
ауа
массалары
əдетте
өте
құрғақ
болып
келеді
. 
Өйткені
10-12 
км
биіктіктің
өзінде
экватор
аймағынан
тро
-
пиктерге
бағытталған
ауа
ылғалы
едəуір
азайған
күйде
келеді
. 
Ауа
төмендеген
сайын
қызып
, 
бұрынғысынан
да
құрғақ
бола
түседі
. 
Сондықтан
бұл
белдеуде
тұрақты
жоғары
қысым
, 
төмендеген
ауа
қозғалысы
басым
келеді
, 
жаңбыр
құрлықтың
жазық
бөліктерінде
ғана
емес
, 
ашық
мұхит
үстінде
де
өте
сирек
жауады
. 
Сол
себепті
тропиктік
белдеулерде
Жер
шарындағы
аса
ірі
континенттік
шөлдер
: 
Сахара
, 
Арабия
, 
Калахари
, 
Виктория
орналасқан
. 
Белдеудің
батыс
жағалық
бөліктерінде
климаттық
жағдай
мүлде
өзгеше
, 
ауа
температурасы
төмен
(18-20
0
С
), 
жылдық
жауын
-
шашын
мөлшері
(100 
мм
-
ден
аз
) 
салыстырмалы
ылғалдылық
көрсеткіші
аса
жоғары
(80-90%) 
болғанына
қарамастан
өте
төмен
болып
келеді
. 
Оған
мұхиттар
үстіндегі
субтропиктік
жоғары
қысым
орталықтарынан
соғатын
желдер
мен
суық
ағыстардың
үстінен
келетін
салқын
əрі
ылғалды
ауа
массалары
əсер
етеді
. 
Тұманды
ауа
райы
өте
жиі
, 
бриз
желдері
тұрақты
соғады
. 
Мұндай
климат
тропиктік
 
жағалық
 
шөл
 
климаты
 
деп
аталады
.
Тропиктік
белдеудің
шығыс
жағалауы
климаттық
жағдайдың
біршама
қолайлылығымен
ерекшеленеді
. 
Жағалау
бойымен
жылы

217
ағыстардың
өтуіне
байланысты
батыспен
салыстырғанда
температу
-
ра
біршама
жоғары
, 
жауын
-
шашын
мол
. 
Тау
беткейлерінде
жылына
1500-2000 
мм
жауын
-
шашын
түседі
.
Субтропиктік
 
белдеудің
 
жазы
тропиктік
белдеуге
өте
ұқсас
, 
антициклондық
режим
басым
болады
. 
Тропиктік
белдеуге
қарағанда
субтропиктер
күн
жылуын
20%-
дай
аз
алады
, 
сондықтан
климаттың
маусымдық
сипаты
айқынырақ
байқалады
. 
Жаз
кезінде
циклондық
əрекеттер
жиі
қайталанады
. 
Бел
-
деу
бойынша
батыстан
шығысқа
жүрген
сайын
климаттың
ішкі
айырмашылықтары
күшейеді
. 
Батыс
жағалық
бөліктерге
жазы
құрғақ
, 
қысы
ылғалды
болатын
субтропиктік
 
жерортатеңіздік
 
климат
 
сипаты
тəн
. 
Құрлық
ішіне
енген
сайын
климат
континентті
сипат
алады
. 
Шығыс
жағалауда
климат
муссондық
 
сипатқа
ауысады
. 
Қыс
салыстырмалы
түрде
суық
əрі
құрғақ
, 
ал
жаз
ыстық
, 
ылғалды
.
Қоңыржай
 
белдеулерде
 
жыл
бойы
қоңыржай
ауа
массала
-
ры
мен
батыс
желдері
басым
болады
, 
тропиктік
белдеулермен
салыстырғанда
едəуір
салқын
, 
жыл
мезгілдері
айқын
байқалады
. 
Қоңыржай
климаттық
белдеу
əсіресе
солтүстік
жарты
шарда
өте
көлемді
болады
, 
сондықтан
радиациялық
баланс
солтүстігінде
1260·10
2
Дж
/
см
2
оңтүстігінде
2100·10
2
Дж
/
см
2
дейін
жоғарылайды
. 
Температура
белдеу
ішінде
солтүстіктен
оңтүстікке
жəне
батыс
-
тан
шығысқа
қарай
өзгереді
. 
Əсіресе
, 
қысқы
температура
құрлықтың
ішкі
аудандарында
күрт
төмендеп
, 
Орталық
 
Азия
 
антициклоны
(
Сібір
антициклоны
) 
қалыптасады
. 
Мұның
əсерінен
Еуразияның
солтүстік
-
шығыс
бөлігінде

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: