Оқулық Алматы, 013 1-8683 Әож 005 (075. 8) Кбж 65. 290-2 я 73 м 45

13
1-ТАРАУ. 
САПАНЫ БАСҚАРУдЫң ТАРИхЫ
1.1 Сапаны басқару негіздерінің даму жолына тарихи шолу
Соңғы жылдары сапа мәселесіне үздіксіз көңіл аударылуда. Әлемдік 
тәжірибе көрсеткіші, көптеген мемлекеттердегі ғылыми-техникалық 
алға басу өз экспортын бірден үлкейтуге мүмкіндік берген өнім 
сапасының жоғарылауына байланысты екенін көрсетеді. 
КСРО ыдырауы алдында экспорт көлемі бойынша әлемде жетінші 
орынды иеленді. Бірақ экспорттың құрылымы қанағаттанарлықсыз бо-
лып қалды: шамамен 50% отын-энергетикалық ресурстар үлесіне тиді, 
ал автокөліктің, технологиялық жабдықтың, транспорт құралдарының 
үлесі 11%-ға жуық үлесін құрады. Тек кейбір тауарлар ғана кеңес 
экспортының 20%-ын құрап, дамыған мемлекеттерге кетті.
Дамыған елдердің экспортында өнеркәсіптік өнім қамтылған. Жа-
пония үшін бұл көрсеткіш 97%-ға тең, ал АҚШ – 65% , ал кеңес одағы 
бұл көрсеткіш бойынша дамушы елдердің деңгейінде жатыр.
Сыртқы нарықтың үнемі өсіп отыратын талаптарына сай, отандық 
тауарлар экспортының ұлғаюы олардың сапасын арттырусыз мүмкін 
емес.
Бүгінде тауардың бәсекеге қабілеттілігін құраушылардың арасын-
да баға енді басымдыққа ие емес. Озық позицияларға тұтынушылық 
қасиеттер және жұмыс істеу сапасының қасиеттері, тек жөндеу 
мүмкіндігі ғана емес, сонымен қатар ол іске асырылуы мүмкін 
жылдамдықты толықтыратын сервис деңгейі шығады.
Заманауи әлемдік нарық – сатып алушылар нарығы, барлық 
өнеркәсібі бойынша дамыған және дамушы елдер ұлттық экспортты 
дамытуға үлесін қосады. Әрине, бірінші кезекте шикізат экспортын 
емес, үлкен үлесті құны бойынша ғылымды қажет ететін өнім эспортын 
дамыту көзделеді.
Көрсеткіштер көрсеткендей, қазіргі уақытта озық орындарды 
иеленетін кейбір елдердің кең аумағы, табиғи байлықтары да мол 
емес, тіпті үлкен армиясы да жоқ, алайда олардың әлемдік саясат пен 
экономикаға әсері өте ауқымды. Осы көшбасшылар жеңе алған соғыс-
тар, шайқас алаңында жүріп жатқан жоқ, әлемдік нарықта жүріп жатыр 
және басты қару – тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін 
анықтайтын жоғары техникалық деңгейі мен сапасы.
Дамыған елдердегі тауар өндірушілердің шиеленіскен бәсеке-
лестіктері, тұтынушылық қозғалыстың туындауы және одан да кең 

14
таралуы әлемдік иерархиядағы елдердің рейтингін анықтау үшін өнім 
мен қызмет сапасы рөлінің артуына әкелді.
Осы бағыттағы жетістіктерді нұсқау арқылы қамтамасыз ету қиын. 
Жетекшілер мен өндіріс ұйымдастырушыларын жұмыс тиімділігін 
өнімді шығару көлемімен емес, сату көлемімен бағалау керектігін 
үйретіп, сәйкесінше тұтынушыларды сыйлауға үйретіп, ойлауын 
өзгертуге қабілетті нарықтық экономика механизмі жұмыс істеуі 
қажет.
Әлемдік тәжірибе әртүрлі құрлықтардағы елдердің қатары – Еуропа-
да, Америкада, Азияда – өнім мен қызметтің жоғары сапасын қамтама-
сыз етуге бағытталған үкіметтің, компания және ұйым басшылығы-
ның орасан зор күш салуының арқасында экономикалық гүлденуге 
жеткендігін көрсетеді. Сондықтан бүгінгі күнде экономикасы күрделі 
уақыттарды өткеріп жатқан біздің елімізде, өткізіліп жатқан нарықтық 
реформалар табысында анықтаушы фактор рөлін атқаруға бағытталған 
жұмыс, өнім және қызмет дағдарыстық құбылыстарды жеңудің аса 
тиімді құралдарының бірі болып табылады.
Өнім мен қызмет сапасы жоғары елдер дамыған және бай, тиімді 
нарықтық экономикаға ие, өмір сапасының деңгейі жоғары елдер бо-
лып табылады. Себебі, сапаны жүйелік басқаруды ұйымдастыру облы-
сында керемет жетістіктерге жетсе де, сондай-ақ кейбір өнім түрлерінің 
өте жоғары сапасын қамтамасыз етсе де, кейбір мемлекеттер сапа 
мәселесін шешудің жалпы нәтижелерінің қанағаттанарлық деңгейіне 
жете алмады. 
Бұл ішкі нарықтағы қатаң бәсекелестік күрестің жоқтығынан сапа 
мәселесін шешу облысындағы барлық өңдеулер мен жетістіктер қажетті 
үлгіде талап ететіндігіне ғана байланысты емес. Мұндай жағдайдың 
басты себебі болып кейбір мемлекеттер үлкен аумағы мен сансыз 
байлықтарының сапа мәселесін шешуге күш концентрациясына әсер 
етпейтіндігі болады. 
Сапа мәселесіне тек ұйымдық-техникалық және өндірістік-
экономикалық, сонымен қатар жалпы адамдық, дүниетанымдық 
көзқараспен қарау әлеуметтік және саяси өте үлкен рөлді ойнай алу-
ында.
Сапа – тұтынушыны қызықтыратын өнім қасиеттерінің жиынтығы. 
Бұл елдің экономикалық жағдайын бағалауда қолдануға қажет сипатта-
ма. 
Ұлттық масштабтағы экономикаға зиянын және тұрғындардың өмір 
деңгейіне тікелей әсер етеді.
Қазіргі кезде бүкіл әлемде өнім сапасы сауда нарығының 
артықшылығын қамтамасыз ететін басты фактор болды. Ол ұлттық 
байлықтың дамуының жаңа көзіне айналды.

15
Келешекте қоғамдық еңбектің жоғары өнімділігін ғана емес, соны-
мен қатар өнімнің жоғары сапасын, жаңалығын және бәсекеге 
қабілеттілігін қамтамасыз ете алатын мемлекеттер ғана өзіне тиімді 
жағдай тудырады. Ал бұл экономиканың гүлденуінің және азаматтардың 
өмір сүру деңгейінің жақсаруының тікелей жолы. 
ХХІ ғасырды көптеген халықаралық ұйымдары сапа ғасыры деп 
бекер айтпаған. Дәл сол сапа ең үлкен экономикалық және қоғамдық 
күштің зарядына ие.
АҚШ-та Д. Буш әкімшілігімен «АҚШ ұлттық қауіпсіздігінің стра-
тегиясы» құжаты қабылданған. «Ұлттың гүлденуіне үлес қосу» де-
ген бірінші бөлімде «Американдық тауарлардың бәсекеге қабілеттігін 
жоғарылату» пункті бар. 
Бұл мәселе «соңғы онжылдық көлеміндегі маңызды экономикалық 
мәселелердің бірі» деп аталды және де үкімет оны шешуді жүзеге асы-
ру үшін технологияны инвестициялау, әскери өндіріс конверсиясына 
үлес қосу, деректер базасын және инфраструктураның өмірлік маңызды 
басқа да элементтерін жетілдіру, білім беру сапасы мен жұмыс күштерін 
оқыту сапасын жоғарылату жүзеге асырылу керектігі жөнінде хабар-
лайды.
Соңғы жылдары көптеген елдерде сапа бойынша көптеген ұлттық 
бағдарламалар бекітіліп, жүзеге асырылуда.
Өнімнің тұрақты жоғары сапасы әлемдік деңгейдегі көшбасшылар 
арасында орын алуға күресте маңызды болып келеді. 
Егер әрбір кәсіпорын жоғары сапалы бәсекеге қабілетті өнім 
шығарса, ал әрбір азамат – өз жұмысын адамгершілікпен, өз ісін біліп 
және шын көңілмен атқарса, сонда біз өзімізге лайықты болашақ пен 
өмірдің жоғары сапасын қамтамасыз ете аламыз. Кәсіпорын сапаны 
басқаруға күш салмаса, жұмыс істеуге құқысы жоқ. 
Бәсекеге қабілеттікті қамтамасыз етуден басқа дұрыс өнімді шығару 
оның қауіпсіздігін және экологиялық тазалығын қамтамасыз етудің 
қажеттілігімен түсіндіріледі, олар арнайы заңдарды негізге ала отырып, 
мемлекеттік органдар бақылайды. 
Сондай-ақ, егер кәсіпорында өз өнімінің қауіпсіздігі мен эколо-
гиялығын уайымдағысы келмесе, ондай кәсіпорындармен Мемлекеттік 
бақылау атынан мемлекет айналысады.
Сондықтан бизнес сападан басталып, өз сапасымен өмір сүреді деп 
сенімді айтуымызға болады. Бірақ сол сапа қажеттілікте болмаса бизнес 
тез аяқталуы мүмкін. Сапаны басқару өз концепциясы, терминологиясы 
мен әдістемесі бар білім саласы ретінде қарастырылады, кәсіпорынды 
жалпы басқару шегінде қалыптасып, даму мен қалыптасудың бірнеше 
кезеңдерінен өткен жұмыстың жекелей бір бағыты. 

16
Сапаны басқару түрлермен қатар жүреді: стандарттау, метрология, 
ақпараттық қолдау (CALS/ИПИ) сияқты.
Орталықтандырылған жоспарлы экономикадан нарық жағдайы 
жұмысына ауысу кезінде сапа қосымша фактордан кәсіпорынның 
сәтті қызметінен және мемлекет экономикасын жақсартудың маңызды 
шартына айналады, өйткені ешқандай инвестиция талап етілген сапа-
ны қамтамасыз ете алмаса кәсіпорынды құтқара алмайды, бұл яғни 
өз өнімінің бәсекеге тәуелділігі. Сондықтан қиын болғанмен де, бірақ 
кәсіпорындарға нарықтық жағдайларда өмір сүруі үшін үнемі өнімнің 
талап етілген сапасын қамтамасыздандырумен байланысты мәселелерді 
шешуі керек. 
Дәлірек айтсақ, сапа – бұл кәсіпорын мойнындағы ауыр тас, бірақ 
ол онымен жүзген кезде құламай тұрса, ол тас кәсіпорынға қосымша 
жүзгіштік беретін құтқару дөңгелегіне айналады.

жүктеу/скачать 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: