Оқулық Алматы, 2014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

320
1,1 -2,0
0,5
0,6
2,1 -3,0
0,6
0,8
3,1- 4,0
0,8
1,0
4,1- 5,0
1,0
1,2
5,1- 6,0
1,2
1,4
6,1-7,0
1,4
1,6
7,1-8,0
1,6
1,8
8,1-9,0
-
2,0
9,1-10,0
-
2,2
Күріштің құрамындағы борлы, сарғайған, қызыл дəндерді, ұсақ 
дəндерді, шөп-шалаң жəне дəнді қалдықтарды анықтау нəтижесін сапа 
жөніндегі құжатта төмендегі кестеде көрсетілгендер бойынша дəл 
дөңгелектенуімен көрсетеді.
 82-кесте
Нəтижелерді дөңгелектеу дəлдігі
Анықтау түрі
Нəтижелерді 
дөңгелектеу дəлдігі
Шөп-шалаң жəне дəнді қалдықтар
0,1
Зиянды қалдықтар, шөп-шалаң жəне дəнді 
қалдықтардың жеке фракциялары
0,01
Зақымдалған жəне бүлінген дəндер
0,01
Күріштің қызыл дəндері
0,1
Бидайдағы қара күйемен залалданған дəндер
0,1
Күріштің сарғайған дəндері
0,1
Ұсақ дəндер
0,1
Ірілігі
0,1
Металомагниттік қалдықтар
0,001
Талдау карточкаларында нəтижені пайыз бойынша да, салмағы бо-
йынша да дөңгелектеусіз көрсетеді.
Сапа құжаттарындағы алынған нəтижелерді дөңгелектеу мына жол-
мен жүргізіледі: егер тасталынатын сандардың біріншісі (солдан оңға 
санағанда) 5-тен кем болса, онда соңғы сақталынатын сан өзгермейді; 
егер 5-ке тең немесе артық болса, онда бір санға артады.
Нəтижелерді өңдеу:
Бірінші сынамадағы ақталғандардың салмағы___________________
Екінші сынамадағы ақталғандардың салмағы___________________
Бірінші сынамадағы сарғайғандардың салмағы__________________
Екінші сынамадағы сарғайғандардың салмағы__________________
Бірінші сынамадағы сарғайғандардың есебі____________________

321
Екінші сынамадағы сарғайғандардың есебі_____________________
Нақты ауытқу_____________________________________________
Рұқсат етілген ауытқу_______________________________________
Орташа қорытынды_________________________________________
Бірінші сынамадағы борлы дəннің салмағы_____________________
Екінші сынамадағы борлы дəннің салмағы______________________
Бірінші сынамадағы борлы дəннің есебі________________________
Екінші сынамадағы борлы дəннің есебі ________________________
Нақты ауытқу_____________________________________________
Рұқсат етілген ауытқу______________________________________
Орташа қорытынды_________________________________________
Күріштің құрамындағы бүлінген,
 
борлы,
 
қызыл,
 
сарғайған дəндердің 
мөлшерін есептеу мысалы:
50,0 г өлшендіні талдау кезінде, одан, 0,60 г шөп шалаң қалдық жəне 
1,10 г дəнді қалдық бөліп алынды. Уатылған дəндердің ішінен 0,12 г 
бүлінген дəндер жəне 0,25 г қызыл дəндер анықталды.
Күріштің қосымша 10 г екі өлшендісінің уатылғаннан кейінгі 
салмағы 8,00 жəне 8,10 гр болған. Сəйкесінше, олардан 0,20г жəне 0,18 
г бүлінген дəндер; 0,35 г жəне 0,32г қызыл дəндер бөліп алынды.
Күріштің уатылған екі өлшендісін ақтағаннан кейін, ондағы ақталған 
ядролар 7,70 г жəне 7,60 г болды. Олардың ішінде 0,50 г жəне 0,55 г 
сарғайған ядролар, 0,31 г жəне 0,34 г борлы ядролар анықталды.
Есептелуі:
1. Дəнді жəне шөп-шалаң қалдықтар бөлініп алынғаннан кейінгі 
күріштің салмағы:
50,0 – (0,60+1,10) = 48,30 г.
2. Күріштің құрамындағы дəл анықталмаған бүлінген дəндердің 
мөлшері келесідей болады:
Хn1=2*0,20*48,30/8,00=2,42 %;
Xn2=2*0,18*48,30/8,10=2,15 %.
Рұқсат етілген ауытқу 0,6%-дан көп емес.
Н.а =2,42 -2,15 =0,27 % <0,6%;
Xcp=2,42+2,15/2=2,28%.
3. Бүлінген дəндердің жалпы мөлшері келесідей болады:
Хжал.бүл= 0,12*100/50+2,28=2,52%.

322
4. Қосымша 10 г өлшендідегі қызыл дəндердің мөлшері келесідей 
болады:
Xқ1 =0,35*100/8,00=4,38%;
Xқ2=0,32*100/8,10=3,95%;
Н.а =4,38-3,95=0,43%.
Рұқсат етілген ауытқу 0,8%-дан көп емес.
Xорт қ =4,38+3,95/2=4,16%.
5. Күріш өлшендісіндегі қызыл дəндердің жалпы мөлшері келесідей 
болады:
Хжал.қызыл=0,25*100/48,30+4,16=4,78%.
6. Қосымша өлшендідегі борлы дəндердің құрамы келесідей:
Хбор1=2*0,31*48,30/7,70=3,89%;
Xбор2=2*0,34*48,30/7,60=4,32%;
Н.а =4,32-3,89=0,22%.
Рұқсат етілген ауытқу 1,0%-дан көп емес.
Xор.бор =3,89+4,32/2=4,10%.
7. Қосымша өлшендідегі сарғайған ядролардың мөлшері келесідей 
болады:
Хсар1=0,50*100/7,70=6,49%;
Xсар2=0,558100/7,60=7,24%;
Н.а=7,24-6,49=0,75%.
Рұқсат етілген ауытқу 1,4%-дан көп емес.
Xор.сар=6,49+7,24/2=6,86%.
7. Қабықтылығын анықтау:
Қабықтылықты анықтау үшін шөп-шалаң жəне дəнді қалдығы 
бөлініп алынған таза дəннен 5 граммнан екі өлшенді алынады. 
Күріш дəнінің қабығын қолымен келесі əдіс бойынша ажыратады. 
Дəн өлшендісін фарфор ыдысқа салып, ақырындап езе отырып, аралас-
тырып дəндердің ұсақталып кетпеуін қадағалап, қабығын ажыратып 

323
алады. Дəн қабығын ажыратуды жақсарту үшін келсапты жұқа металды 
тормен орайды. Дəл осындай торды ыдыстың түбіне де орналастырады.
Қабықты алып тастауды жеңілдету үшін ақталғаннан кейін алынған 
өнімді елек арқылы өткізеді: тары үшін – 1,4x20 жəне 1,2x20 мм; күріш 
үшін – 2,2x20 мм. 
Қалған ақталмаған дəндерді ақталғандардан бөліп алады, ыдысқа 
салып, толық ақталғанға дейін үдерісті жалғастырады.
Қабықты өлшеп жəне алынған өлшендіге пайызбен көрсетеді 
(қабықтың массасын 20-ға көбейтеді ).
Əр өлшендідегі қабықтылық көрсеткішін жүзден бір дəлдікке дейін 
есептейді.
Екі параллельді анықтау арасындағы ауытқу 1,0 %-дан аспау керек.
Екі параллельді анықтаудың орташа арифметикалық мəнін соңғы 
нəтиже деп қабылдайды.
Сапа жөніндегі құжатта қабықтылықты анықтау нəтижесін оннан 
бір дəлдік пайызға дейін көрсетеді.
Талдау қорытындысы:
Өлшенді массасы _________________________________________г.
Бірінші өлшендідегі қабықтың массасы ______________________г.
Екінші өлшендідегі қабықтың массасы _______________________г.
Бірінші өлшендінің қабықтылығы __________________________%.
Екінші өлшендінің қабықтылығы ___________________________%.
Нақты ауытқу н.а ________________________________________%.
Рұқсат етілген ауытқу р.е.а ________________________________%.
Орташа қабықтылық _____________________________________%.
8. Шынылықты анықтау:
Күріш дəнінің шынылығын, қалдықтар мөлшерін анықтағаннан 
кейін стандарттарға сай анықтайды. Ол үшін таза дəннен 10 г өлшенді 
бөліп алып, ақтайды да, шынылығын анықтайды.
Талдау нəтижелері (дəнді кескен кезде):
Шынылы дəндер, дана
Ұнды дəндер, дана
Жартылай шынылы, дана
Жалпы шынылық есебі, %
ДСЗ-2де.
Шынылы дəндер, дана
Ұнды дəндер, дана
Жартылай шынылы, дана
Жалпы шынылық есебі, %

324
Күріш дəнінің сызаттылығын анықтау:
Күріш ядросының сызаттылығы өну, жинау, сақтау, өңдеу кезінде 
пайда болады. Дəндегі сызаттылық ылғалдың жəне механикалық 
əсерлерден пайда болуы мүмкін.
Сызатты дəндерге көлденең жəне бойлық сызаттары бар күріш 
ядроларын жатқызады. Талдау үшін алынған өлшендіге қатысты па-
йызбен көрсетілген сызатты дəндердің мөлшерін сызаттылық деп атай-
ды. Ядро сызаттылығы күріш стандартына сай нормаланбайды, бірақ 
оның технологиялық қасиеттеріне əсерін тигізеді. Құрамында сызат-
ты дəндер көп болса, күрішті жармаға өңдеу кезінде ұсақталған күріш 
дəндері көбейіп, ол бүтін жарма шығуына əсерін тигізеді. Сондықтан 
бұл көрсеткіштерді жарма зауытына талдау кезінде ескереді.
Сызаттылықты ДСЗ – 2 диафаноскоп құралында анықтайды.
Қалдықты бөліп алғаннан кейін қалған таза дəннен əрқайсысы 100 
дəннен тұратын екі өлшенді бөліп алады. Əр өлшендіні пинцеттің 
жəрдемімен қолмен ақтайды, ақырындап қабығын ажыратады, содан 
кейін ядроны кезек-кезек диафаноскоп арқылы қарайды. Сызаты бар 
дəндерді есептегеннен кейін, əрбір кассетадан бөліп алып тастайды, со-
дан кейін қалғандарын аударып жəне қайта қарайды. Сызатты дəндерді 
əрбір өлшендіден жеке есептейді.
Талдау нəтижесін екі параллельді анықтаудың орташа ариф-
метикалық мəні секілді есептейді:
XТ =Т1+Т2/2
Мұндағы, Т1 – бірінші өлшендідегі сызатты дəндердің саны, дана;
Т2 – екінші өлшендідегі сызатты дəндердің саны, дана.
Талдау нəтижелері:
Талдау үшін алынған дəндер саны _______________________, дана;
Сызатты дəндер саны __________________________________, дана;
Сызаттылық_____________________________________________%.
9. Күріштің типтік құрамын анықтау:
Күріштің типтік құрамын 20 дəннің енін жəне ұзындығын өлшеу 
арқылы жəне олардың қатынасын есептеу арқылы анықтайды. Дəн 
ұзындығының еніне қатынасына қарай оның типін төмендегі кесте 
(83 кесте) арқылы анықтайды. Содан кейін əр тип дəндерінің санын 
алынған дəндердің санына қатысты пайызбен көрсетеді. Негізгі типте 
басқа типтілердің мөлшері он пайыздан аспауы керек.

325
 83-кесте

жүктеу/скачать 3,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: