Оқулық Алматы, 2014 Əож 631. 67 (075. 8) Кбж 40. 6 я73

1 МЕЛИОРАЦИЯ – ТАБИҒАТТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ІЛІМІ

1. 
   Мелиорация ұғымы жəне оның анықтамасы
   

Бірақ тек қана барлық табиғи жүйелерді мелиорациялаумен шектелмей, жеке табиғи-техникалық бірлестіктерінде осындай жағдайда тап болуына байланысты, біршама салыстырмалы қысқа мезгілде мелиорация өзінше жоғары қарқынмен даму кезеңін кешірді. Нəтижесінде «мелиорация» ұғымы табиғатты пайдалану жəне ұйымдастыру саласындағы адамзат əрекетін белгілеуге талап қоятын жалпы əсемдік сипаттаманы иемендене бастады. Осының салдарынан мелиоративтік геодезия, гидрогеология, гидрология, хи- мия жəне тағы басқа ғылыми пəндер пайда болып, өзінің өндірістік саладағы міндетін атқара бастады.

ХХ ғасырдың екінші жартысында мелиорацияның қарқынмен дамуы ондаған «мелиоративтік» атаулардың жəне аттардың пайда болуына себепкер болды. Жаңа атауларды əртүрлі ғылыми мектеп- тер мен бағыттардың өкілдері мелиорацияның мəніне жөнді жүйелік талдау жүргізбей жиі енгізетін. Тек соңғы онжылдықта мелиорация мəселесіне айтылған көп салалы сындар оның түрлерін топтастыруға жəне атауларын қалыптастыруға мұқият қарауды талап етіп отыр.

Л.М. Рекс (1986), А.Г. Сенчуков жəне В.Н. Шкура (1997) бер- ген кейбір «мелиорация» атауларының тым ерекше анықтамаларына жүгінейік. Бір жағынан, мелиорация – бұл топырақты жақсартуға жəне оның өнімділігін жоғарылатуға бағытталған жалпы əртүрлі шаралар; топырақтарды түбегейлі жақсартатын тəсілдерді неме- се əдістерді зерттейтін ғылым; гидротехникалық, агротехникалық жəне орман-техникалық жұмыстардың көмегімен техникалық жақсартулар. Басқа жағынан алғанда, табиғи ортаның қасиеттері мен тəртіптерін өзгертуге бағытталған əрекетін «мелиорация»

деп түсініп, оның жоғарғы мақсаты адамның мекен ету, қоғамның тіршілік көзі жəне даму құралы болып табылатын табиғи ортаны сақтау жəне жақсарту деп санау керек.

«Мелиорация» анықтамасының бұл екі мүдделі қайшы түсі- ніктемеcінің арасындағы айырмашылық, яғни оның алдына қо- йылған жергілікті (егістік жерлерді суғару, топырақтың дамуын немесе ауылшаруашылық дақылдардың өсіп-өнуін қамтамасыз ету) жəне əлемдік (табиғи ортаны қайта үйлестіру немесе өзгерту мағынасында) мақсаттарына байланысты.

«Мелиорация» атауын қолдану, мазмұндық жəне түсініктемелік талдауы, сол сияқты анықтамаларды топтастыру, затқа жəне зерзатқа тигізетін əсерін, осы əсердің шекті жəне ерекше жағдайларын, мақсатын жəне алынатын нəтижесін анықтаған кезде, нақты ұғым- дарға сүйене отырып жүзеге асыру керек.

Мелиорацияны пəн ретінде қарастырғанда, біріншіден, оған өте ыңғайлы жəне қолдануға болатын анықтама беру керек (мелиорация дегеніміз не?). Ғылыми ортада, жауаптың оншақты түрлерін табуға болады: əрекеті (қызметі), ғылым, шаруашылық саласы, бағыты жəне бөлек (немесе əртүрлі) шара, шаруашылық жəне техникалық шараларды ұйымдастырудың жиынтығы, өндіріс жағдайларының жақсаруы, ауыл шаруашылығындағы ғылыми-техникалық төңкеріс- тің негізі, топырақ қасиеттерінің өзгеруі, олардың тəртібін реттеу, жердің жақсаруы жəне тағы басқалар.

Шамасы, «мелиорация» – бұл ең алдымен табиғатты пайдалану жəне ұйымдастыру саласындағы адам қызметінің түрі жəне философиялық тұрғыдан, адамның табиғатты ұдайы қайта өңдеуге жəне еңбектенуінің нəтижесіндегі табиғатты түрлендіру деп түсінуге болады.

Мелиорацияны бұл тұрғыдан қарап əрі кеңінен түсініктеме бере отырып, оның ғылыми анықтамасының төңірегінде, оны адам- ның табиғатты түрлендірудегі қызметінің теориялық негізі, ал ша- руашылық саласы ретіндегі мелиоративтік шараларды іске асыру жүйесі болып табылады.

«Мелиорация» арқылы əсер етуге тиісті табиғат құрылымы ретінде, оны ауылшаруашылық дақылдарынан жоғары өнім алудың негізгі құралы ретінде есептелетін, «жерді» атайды. Осыған бай- ланысты мелиорацияның əсер ететін табиғи құрылымдары ерек- ше айқындала түскен: сөз «жер» туралы емес, кейбір жағдайларды мелиорацияның көмегімен «жердің» тұтыну қасиеттерінің бөлігі

«топырақ қабатын» жақсартудың қажеттілігіне байланысты анық- талған.

«Мелиорация» арқылы əсер етуге тиісті табиғи құрылым ретінде, сонымен қатар ормандар, суаттар, ауа жəне ауа ортасы, өсімдік қауымы, ауа райы, микроклимат жəне басқа табиғи құрылымдар, географиялық ортаның жағдайлары мен қасиеттері көрсетіледі. Бұлардың үлкен бөлігі жалпы «қоршаған ортаның бөлігі» деп ата- луы да мүмкін.

«Мелиорация» əсер ететін құрылым ретінде қоршаған табиғи ортаның бөліктерін, олардың өзара байланыс жүйесін жəне та- биғи құрылымдарын, мысалы, ландшафт жəне оның жүйелік құрамаларының жиынтығын қарастыруға болады.

Қоршаған табиғи ортаның бөліктерін мелиорациялау керектігі, олардың өлшемдерінің адамның шаруашылық талаптарының қажеттілігіне сəйкес келмеген жағдайда немесе көбіне адамның іс- əрекетінің көмегімен, ыңғайсыз табиғи құбылыстардан алдын ала сақтандыру немесе зардаптарын жою міндеті қойылған жағдайда туады.

Мелиорацияның табиғи құрылымдарға тигізетін əсерлерін

«жақсарту» жəне «сақтау» секілді ұғымдар арқылы жалпылай мінездеуге болады жəне ол өзгерту, қайту құру немесе реттеу арқылы жүзеге асырылады.

Жоғарыда айтылған «мелиорация» туралы анықтамаларды еске- ре отырып, болашақта экологиялық тұрғыдан А. И. Головановтың

«мелиорация» туралы келесі анықтамасын пайдаланған қолайлы:

«...мелиорация бұл қоршаған ортаның құрам бөлігінің тұтыну қасиеттерін мақсатты түбегейлі жəне ұзақ уақыт жақсартуды немесе сақтауды қамтамасыз ететін адамзаттың іс-əрекеті».

2. Мелиорацияның міндеттері

Өндіргіш күштер, өндірістік белгілі технологиялық тəсілі болып санала отырып, табиғаттағы заттардың жəне қуаттың өзгеруіне əсер

ету арқылы, қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыратын, еңбектің өзінше объективтік жəне субъективтік дəлелдемелер жүйесін көрсетеді. Олардың заттық бөлшегі – топырақ, ауылшаруашылық дақылдар, жер техникасы, химиялық тыңайтқыштар жəне басқалары. Мелиоративтік – жер өндіргіш күштер – бұл мелиоративтік жер- лерден ауылшаруашылық өнімдерді өндіруге арналған, бір жалпы технологиялық мəселені шешетін, өте күрделі жан-жақты қамтылған табиғи-техникалық жəне жер-өндірістік зерзаттар жəне үдерістер. Оларды негізінен мелиоративтік қатынастар арқылы, өсімдіктердің талабының, оның өніп-өсу жағдайларымен үйлесу жəне қатынастық бірлігінің тəртіпке келуі секілді, үш бір-бірімен өзара əрекеттескен біршама дербес жүйе тобының біртұтас жиынтығы ретінде қарау

керек.

1. 
   Жер-өндіріс жүйе тобы – мұнда жан-жақты қарастырылған
   

Ауылшаруашылығы өндірісінің құрал-жабдығы ретінде топы- рақтың ең мəнді көрсеткіші (қасиеті) – оның құнарлығы, оны өнді- ріске неғұрлым көптеп пайдаланған сайын, өнеркəсіптегі жыл өткен сайын тозатын өндірістік құрал-жабдықпен салыстырғанда, оны дұрыс агротехникалық шаралар арқылы үнемі жақсартып жəне арт- тырып отыруға болады.

2. 
   Гидротехникалық мелиоративті жүйелер (ГМЖ) өндірістік
   

• 
  жер өндірістік күштерінің жүйесі болып табылады. Су «өндіріс жүйесі ретінде» гидротехникалық мелиоративті жүйедегі тасымал- дау кезінде, өте үлкен өзгеріске ұшырайды. Егер ол тасымалдау кезінде – еңбек құралы болса, ал шыға берісте (мысалы, суарғанда, оның топырақ ылғалына айналған кезінде), гидротехникалық жүйелерінің жұмыс істеу сапасының өнімі ретіндегі топырақ ылғалдылығының тəртібімен істес болатын өндірістік жүйе болып табылады. Енді топырақтағы ылғалдылық тəртібі басқа жүйе тобы- ның – агроэкожүйенің – жаңа ортасында қызмет ететін, өндіріс құралы ретінде іске кіріседі.
  

тікелей егін шаруашылығында соңғы өнімді – ауылшаруашылық өнімінің органикалық затын өндірмейді. Бұл – жер-өндіргіш күштерді жетекші бөлімге айналдыратын ауылшаруашылық дақылдардың ерекше артықшылығы. Сондықтан өнім – бұл гидротехникалық мелиоративті жүйелер жұмысының тікелей жемісі деп қабылдасақ, онда қателік жіберген болар едік. Мелиоративті жүйенің қызметі

• 
  ауылшаруашылық дақылдарының тіршілік етуіне қажетті негізгі дəлелдемелерді ықтималдау немесе үйлестіру арқылы, оны тұрақты мол өнім алу дəлелдемесіне айналдыру.
  

3. 
   Табиғи жүйе тобы табиғи-аймақтық жиынтық жүйесінің неме- се əртүрлі деңгейдегі мелиоративтік – жер өндіргіш күштерінің экожүйесін құрайды. Мелиоративтік жұмыс майданы болып сана- латын табиғи-аймақтық жиынтығын, осы жұмыстарға қарағанда, бейтарап жəне таза табиғаттың іргетасы ретінде қарауға болмайды. Экожүйенің барлық бөлшектері, заттар мен қуаттың айналымы арқылы жағымды немесе жағымсыз дəлелдемелер ретінде агроэко- жүйенің өндіргіш (өндіру) кезеңіне белсене қатысады. Сондықтан мелиорацияны өнімімен байланысқан, агроэкожүйедегі барлық кезеңдер (гидрогеологиялық, геохимиялық жəне тағы басқа), оның жұмыс істеуінің табиғи-өндіріс жағдайлары ретінде есептеліп жəне оны мелиоративтік – жер жүйесінің құрамына кіргізу керек. Қазіргі уақытта мелиоративтік алқаптар үлкен жерлерді қамтитындықтан, оның маңызды ғылыми-тəжірибелік мəселелер дəрежесіне, эколо- гиялық-мелиоративтік құрылымдарды, олардың байланыстық ба- ғынушылық жəне топтасу дəрежесін анықтау мəселесін ұсынады. Демек, гидротехникалық мелиоративті жүйелерінің құрылымдық ерекшелігін мелиоративтік экологияның, яғни жер мелиорациясының экологиялық талабын ескере отырып құруды қажет етеді.
   

күштерінің бір бөлігі топырақтардағы топырақ түзуші кезеңдердің қолайлы тəртібін қамтамасыз ету жолымен, ауылшаруашылық дақылдарының талабына сай, олардың өсу жəне даму ортасының жағдайларын неғұрлым орынды үйлесу түрлерін ұйымдастыру ар- қылы, өте ыңғайлы пайдалы өнім алу жолын қарастыру.

Мелиоративтік білім құрылымының мəнін жəне шекараларын анықтау, мелиоративтік білімнің ерекшелігі мен құрылымы, мелио- ративтік ғылымды топтастыру туралы мəселеге айқындық беру- ге мүмкіндік береді. Мелиоративтік өндіргіш күштерін үш басты жүйелік топқа бөлу арқылы, ауылшаруашылық дақылдар талабы- ның негізгі салалық қатынастары ретінде, ортаның қасиеттерімен үйлестіру қатынастарын қарастыруға болады. Бұл қатынасты үйлестіру дəрежесі, жан-жақты қарастырылған мелиоративтік- технологиялық жиынтық жұмыс істеу мəнін құрайды. Бұл қаты- нас – мелиоративтік білім ортасындағы мелиорация табиғи құрылымдарының барлық бөлшектерінің болашақ интегралдық дəлелдемесі, оның бірлігі мен тұтастығын қамтамасыз ететін негізгі қағида. Бұл қағидалық пікірді негізінен мелиоративтік ғылымды бірыңғай топтастыруды қалыптастыруға тетік ретінде пайдалануға болады. Сонымен, (осының барысында) үйлестіру қағидалық пікірі, кемінде негізгі салалық мелиоративтік қатынасының үш бөлшегін белгілейді. Ол – ауылшаруашылық дақылдардың талаптары, өсім- діктердің мекен ету ортасының қасиеттері, орта қасиеттерінің ауылшаруашылық дақылдарының талаптарымен үйлесу қатынасы.

3. Мелиорацияның пəні

Мелиоративтік жерлердегі өсімдіктердің тіршілік ету жəне то- пырақты түзуші кезеңдердің негізгі дəлелдемелерін жан-жақты тұрғыдан реттеу – мелиорацияның мақсаты емес, құралы, ал мақсаты

• 
  топырақтың құнарлығын үздіксіз арттыру. Бұл нағыз ақиқат, өйткені А.Н. Костяковтың анықтамасы бойынша, тану жəне іс-əрекетті бөліп
  

Осы бөлімдерге сəйкес мелиоративтік білім құрамын, келесі мелиоративтік ғылым топтарын бөліп көрсетуге болады:

1. 
   Агробиологиялық ғылым бөлігі – агроэкожүйедегі ауылшаруа- шылық дақылдарынын тұрақты жəне мол өнім алуды қамтамасыз ететін, мелиоративтік – жер-өндіргіш күштерінің жетекші бөлімшесі ретіндегі, «топырақ-өсімдік» жүйесінің жұмыс істеуін жəне дамуын қамтамасыз ететін-мелиоративті топырақтану, мелиоративтік егін шаруашылығы, агрохимия, мелиоративтік география жəне басқа пəндердің жиынтығы.
   
2. 
   Жаратылыс-тарих (табиғат) ғылым бөлігі – қоршаған орта- ны ауылшаруашылық мелиорациясының табиғи құрылымы ретінде зерттейтін – гидрогеология, гидроморфология, топырақтану, эколо- гия, геология, егін шаруашылығы, ландшафтану, метеорология, кли- матология жəне басқа пəндер.
   
3. 
   Инженерлік-техникалық ғылым бөлігі – мелиоративтік жүйені (МЖ) жобалау, құру, салу жəне пайдаланумен байланыс- ты ауылшаруашылық гидротехникалық мелиорациясы, геодезия, іргетас жəне негізі, инженерлік конструкция, гидротехникалық құрылым, мелиоративтік машиналар мен механизмдердің теориясы жəне басқа пəндер.
   
4. 
   Əлеуметтік-экономикалық ғылым бөлігі – мелиорация эконо- микасы, басқару теориясы, статистика, инженерлік психология, ин- женерлік эстетика жəне басқалары. Бұл барлық пəндер жиынтығы біршама дербестікке ие болып, сонымен қатар оны ұйымдастыруды жалпы қағидалық бірлескен, мелиоративтік білімінің біртұтас алқа- бын құрайтын бөлігі жəне үзіндісі болып саналады.
   

Мелиоративтік білім бірыңғай жеке білімдердің жинағы бо- лып, күрделі ішкі құрылымға ие. Ол біріншіден, мелиоративтік пəндер бейнелейтін, материяның қозғалысын анықтайтын белгілі əсерлердің түрі жəне екіншіден, ауылшаруашылық мелиорация

ғылымының бірыңғай саласына барлық мелиоративтік пəндерді біріктіретін, интегралдық бағыттағы – мəселелердің қағидалық ерекшелігінің ықпалымен пайда болады. Материяның қозғалысына, түріне сай ауылшаруашылық топырақтану тарауының салалық негізі – физика, химия, топырақ биологиясы болып табылады. Басқа жағынан, егін шаруашылығының заңдарын пайдалануға негізделген, ауылшаруашылық тəжірибесінің өзі, материя қозғалыс нұсқасымен бірқатар өзара байланысқан жəне бір-біріне өтпелі мақсаты қайта құру, одан басқа ешнəрсе де емес. Мелиорацияның негізгі өндіргіш мақсатына жетуді қамтамасыз ететін, топырақтың су, тұз, қоректік жылу жəне басқа режимдерін үйлестіру – осындай қайта құрудың көрнекті мысалы. Материяның қозғалыс нұсқасы – ғылымдарды салалық дифференциялаудың негізі; олардың бірлігі мен тұтастылығы – олардың топтасуының негізі.

Жалпы мелиоративтік білім пəні – зерттеу табиғи құрылымдардың өзінің табиғатымен ғана емес, сонымен қатар мелиоративтік ғылымының көмегімен шешілетін, ауылшаруашылығының іс- жүзіндегі мəселелерінің құрылымы.

Мелиоративтік пəндердің ерекшелігі – олардың тəжірибелік- құрылымдылық іс-əрекетпен тығыз байланыста отырып, іс-жүзінде қолданбалы ғылымдық зерттеулердің тобына кіруінде. Олар іргелікті (негізділікті) теориялық зерттеулер саласының жəне іс-жүзіндегі əрекет кеңістік ортасының арасындағы аралық орынды алады.

Мелиоративтік білімнің жалпы ғылым тобындағы орнын анықтаған кезде жалпы теориялық, сонымен қатар олардың жал- пы пəндерінің жеке тəжірибелік ұйымдасу қағидасын ескеру қа- жет. Ауылшаруашылық мелиорация тұтас алғанда іс жүзінде қолданылатын ғылым бола отырып, ол теориялық жəне қолданбалы бөлімдерден тұрады. Өсімдіктердің талаптарының, олардың тір- шілік-əрекет ортасының қасиеттерімен үйлесу заңдар – мелио- ративтік білімнің теориялық жағы, осындай үйлесудің əдістері мен тəсілдері, яғни оның қолданбалы бөлігі.

Сонымен мелиоративтік білімнің байланысы, бір жағынан ме- лиоративтік білімнің іргелі ғылымдар – метематика, механика, фи- зика, химия, метеорология, геология, топырақтану, биология жəне əлеуметтану саласымен ұласуымен қатар, басқа жағынан қарағанда

• 
  ауылшаруашылығының саласы ретінде, ауылшаруашылық ме- лиорациясының даму мəселесімен тығызаралық байланысты көр- сетеді. Мелиоративтік білім өсімдіктердің тіршілік ету ортасы туралы қолданбалы ғылымының тобы арқылы теориялық метео-
  

• 
  саяси экологиямен жəне басқа қоғамдық ғылымдармен байла- нысты. Осы байланыстардың себебі, бағыты жəне түрлері негізінен мелиорацияның зерттеу жəне тəжірибелік мəселелерінің ерекше- ліктеріне мазмұнды қарқын береді.
  

Мелиоративтік білім жинағында негізгі жəне болмашы деген жоқ. Ұсыныстың біреуін болса да елемеу, даусыз сала жұмысының тиімділігінің төмендеуіне соқтырады. Сондықтан өнім жəне өнімді- лік – бұл тек қана ауылшаруашылық дақылдардың қызметі ғана емес, ол мелиоративтік – «жер өндіргіш» күштері жұмысының жалпы ба- лама көрсеткіші, оларға қызмет етуші мелиоративтік ғылымдардың бағасы екеніне ерекше көңіл аудару қажет.

Мелиоративтік ғылымның іргетасты ғылымдармен байланыс- тарын бақылау жəне оны тұрақты нығайту, сонымен қатар мелио- ративтік ғылымдардың ішіндегі теориялық жəне қолданбалы жақта- рын жетілдіру – ауылшаруашылық мелиорациясындағы тəжірибелік мəселелерінің ғылыми шешімдерін іздеуге жағдай тудырады. Мелиоративтік ғылымның жалпы білімнің тобындағы орнын талдау, одан жаңа ой табатын, өзінің зерттеу қағидаларын жəне əдістерін, жер мелиорациясының мақсаттарын шешудің жаңа құрылымдық- техникалық жолдарын құрастыратын, теориялық қайнар көздерін ашуға көмектеседі. Топтастырудың тəжірибелік мағынасы үлкен: мелиоративтік білімнің тікелей өндіргіш күшіне айналудың жаңа жолдарын белгілейді, саланың ғылыми-техникалық дамуының та- бысын қамтып көрсетеді.

Ауылшаруашылық мелиорациясының дамуының сапалық жаңа кезеңі – сыртқы ортаның өсімдік жəне топырақ үшін барлық маңызды жағдайларды инженерлік əдіспен түбегейлі жақсарту тео- риясы жан-жақты қамтылған мелиорация болып табылады. Тікелей басқару арқылы əсер ететін зерзат тек қана топырақтың су тəртібі

емес, сонымен қатар тұз, жылу, қоректік жəне ауа тəртіптері, ал біртұтас алғанда агрожүйедегі жəне ауылшаруашылық дақылдар- дың денесіндегі морфофизиологиялық кезеңдер болып табылады. Негізгі мелиоративтік қатынас немесе үйлесу қатынасы, бөлшектерді зерттеу бағдарламасын іске асырудың басты бағытын жəне кезеңін анықтайды, оның соңғы мақсаты – жан-жақты қарастырылған мелиорацияның технологиялық кезеңдерін автоматтандыру жүйе- мен басқаруды (АСУ) құру. Оның нəтижесінде өсімдіктің жəне топырақтың тіршілік ету жағдайларын басқару шарасы жаңа сапа- лы дəрежеге келтіріледі, ал «жер өндіргіш» күштерінің жұмыс істеу жəне тұтас алғанда табиғи-экологиялық жүйелердің шекараларын- да болатын табиғи кезеңдеріндегі апатқа ұшырау қарқынын елеулі төмендетеді.

Сонымен, ауылшаруашылық мелиорация ұғымы өзінің көлемін ұлғайтты, мазмұнын тереңдетті, себебі гидротехникалық мелиора- ция жан-жақты қарастырылған мелиорацияның интегралды үзіндісі немесе құрама бөлігі болып шықты.

Жан-жақты қарастырылған мелиорацияның дамуының арқасын- да мелиоративтік білімнің теорияландыру кезеңі едəуір күшейеді. Оның құрамында іргелі дербес теориялық зерттеу дəрежесінің пайда болу бақыты айқындала түсті. Осы зерттеулерді мазмұны мелиоративтік емес теориялық ғылымдармен байланысын күшейтті. Осылар арқылы іргелі ойлар тасымалданып, қазіргі ғылымның ой- лау мəнері құрастырылды. Теориялық бетбұрыс кезең, жүйелі тал- дау, математикалық бейнелеу, ықтималдықтар əдістері, басқарудың үйлесімді теориясы жəне тағы басқа осы секілді зерттеулердің жаңа жалпы ғылыми əдістерінің бірсыпырасын пайдалану арқылы күшейтілді. Жан-жақты қарастырылған мелиорация шешетін мəсе- лелер шеңберінің кеңеюінің нəтижесінде, өзіне биофизиканы, био- химияны, микробиологияны, биокибернетиканы жəне тағы да басқа жаңа ғылыми пəндерін кірістіріп, оның қағидасы жəне біршама үйлесімді белгілер есебін шешуге арналған заңын қатыстыру арқылы, өсімдік физиологиясы мен теориялық биология арасындағы байланысын қайта құрды.

4. Мелиорация – табиғатты үйлестіру кезеңінің құралы

«Мелиорацияның нағыз табиғи құрылымы ақыр аяғында өзара байланысқан бөліктерінің диалектикалық бірлігі ретіндегі табиғи жергілікті құрылымы (ТЖҚ) болып табылады, ол мелиорацияның мəнін жəне су айналымына, биологиялық бөлшектердің, соның ішінде геохимиялық ерекшеліктердің жұмыс ісін құрайды».

Сонымен, табиғи-жергілікті құрылым мелиоративтік үдерістерді күшейтетін географиялық кеңістіктің уақыт алаңы болып саналады. Ауылшаруашылық мелиорациясы – кеңістікте жүйелерді құру үшін ғылыми-техникалық бағдарламалардың жинағын қолданудың көрнекті мысалы, онда өндірістік үдерістер белгілі географиялық өлшемде, қоршаған ортаның «өзін тазарту» құбылысымен тең ке- леді. Олардың ерекше белгісі мақсаты – дəлме-дəл тұжырымдау арқылы оған жету үшін, қоршаған ортаның талабына сəйкес, оның қорларын неғұрлым тиімді пайдалану мақсатында, қолайсыз табиғи (гидрологиялық, топырақ, агроклиматтық) жағдайларды түбегейлі

жақсарту мəселелерінің өзара байланысқан жиынтығын шешу.

Өсімдіктердің географиялық таралуы олардың күн сəулесін жəне жылу қорының шамасына байланысты өсіп-жетілуі жағдайларының мүмкіншілігі арқылы анықталады. Ал, топырақтың табиғи жағдай- дағы ылғалдану дəрежесінің, салыстырмалы географиялық аймақты- лық заңдылығына бағынатын маңызды қасиеті.

Сонымен, бірге жылу мен ылғалдың шамаластығы, егілетін өсім- діктердің өсіп-жетілуіне қолайлы болып, оның үйлесімдік қорының жағдайын анықтайды. Сондықтан «топырақ-жылу» ауа райының өл- шемдік көрсеткіші, суғарылатын жерлердің топырақ жағдайларының ылғалмен қамтамасыздануы, өсірілетін өсімдіктердің топырақ жы- луына, ылғалына, қорегіне жəне тұз тəртібіне қойылатын талабы көзқарасындағы салалы мəселелерді шешуге арналған, оңтайлы

есептеудің сапалық мəні болып табылады. Мелиорацияның негізгі міндеттерінің бірі – «топырақ-өсімдік жəне ауаның жерге жақын қабаты» жүйесіндегі өсірілетін өсімдіктердің физиологиялық талапта- рына жақындату мақсатында табиғи ауа райының жағдайларын қолдан өзгерту. Мелиорацияның əсерінен сыртқы ортадағы қолайлы өзгерістер топырақ құнарлылығының артуына, микроклиматтың жақсаруына, топырақтың жоғарғы тамыр орналасқан қабатында өсімдікке қажетті ылғалдың, қоректік жиналуына əкеліп, өсімдіктердің өсіп-өну кезеңін ұзартуға жəне оның нəтижесінде далалық өсімдіктерден қосымша өнім алуға мүмкіндік береді.

Сыртқы орта жағдайының уақытша жəне кенет өзгеруі (ауа мен топырақ құрғақтылығы, жауын-шашынның үдемелігі), өнімінің қалыптасуына сөзсіз əсер ететін құбылыс жəне ол өсімдіктің əлсі- реуіне əкеліп соқтырады. Сонымен қатар, топырақта қоректік заттар құрамының біреуінің жетіспеушілігі, мысалы, қуаңшылыққа азот көміртегінің тапшылығын тудырады. Керісінше, азоттың молшы- лығынан, аммиактік улануға байланысты гүлдің аталығының көп байланбауына жəне клеткалардың жыныстық бөлінуі əдеттегідей өтуінен ауып кетуі байқалады. Макроэлементтер – калий азот, фос- фор жəне микроэлементтер – мыс жəне əсіресе бор өсімдіктердің қиын-қыстау кезеңіндегі тіршілік əрекетіне едəуір əсер етуі мүмкін. Мысалы, калий өсімдіктің өткізгіш жүйесінің үлкеюіне əсер ете ала- ды. Сонымен қатар, қиын-қыстау кезеңде жəне астық тұқымдастарды баптау сатысында фосфорды енгізу өнімнің сақталуына жағымды əсер етуі анықталған. Сөйтіп, табиғатты, сонымен қатар жер мели- орациясында, тілек пен мүмкіндік арасындағы үйлеспектік болма- уы, агромелиоративтік шаралардың əлсіз болған көрсетеді, ол бір немесе бірнеше жағдайлардың қиын-қыстау мəніне жеткен кезінде ерекше сезіледі. Сонымен қатар, топырақ мелиорациясы саласының ғылыми-техникалық деңгейі жəне жетістіктері, жоғары сапалы өнім алуға жəне топырақтың жаратылыс заңдылықтарына сай дамуына қажетті қорларды анықтауға мүмкіндік береді. Агромелиоративтік ғылым тұрғысының негізінде, осы қорларды жұмылдыру, сыртқы ортаның үйлесімді, физиологиялық тарапынан қолайлы жағдай- ларды туғызуымен байланысты, бұл кезде өсімдіктер өзінің тірішілік қызметін өсу жəне биологиялық салмақты жинауына, өзінің қалып- тастыру мүшелерін дамытуына, ал көп жылдық өсімдіктердің бұдан басқа, өзінің тіршілік ету кезеңін аяқтап, тіршілік əрекетінің жаңа кезеңін бастауына мүмкіндік береді.

2–1125 ₁₇

Ауылшаруашылық дақылдарынан жоғары жəне тұрақты өнім- дерді алу жəне топырақтың құнарлығын арттыру мақсатында, таби- ғатта өсімдіктердің негізгі тіршілік ету жағдайларының жинағын үйлесімді басқару технологиясын құру мəселесін шешу, мелиора- тивтік табиғи құрылымдардың сыртқы ортасының дəлелдемелерін басқару теориясын тереңдету, табиғи құрылымдардың кезеңдерін ұғынуды кеңейту, өсімдіктің негізгі тіршілік ету жағдайын үйлесімді басқару пікірін озық технологияға дейін жеткізу, мелиоративтік құрылымдардың табиғи кезеңдерін мақсатты басқару арқылы, сыртқы ортаның дəлелдемелерін үйлесімді басқару жəне реттеудің техникалық шешімдерінің негізгі шарттарын құруды қажет етеді.

Сыртқы ортаның үйлесімді басқару жағдайларының техноло- гиясын жете зерттегенде «топырақ-өсімдік-атмосфера» (1-сурет) жүйесіндегі, сонымен қатар өсімдіктің өзінің өсуіндегі барлық қыз- мет істеу негізін анықтайтын, тұрақты əсер ететін белгісі үшін уақыт дəлелдемесінің зор маңызы бар.

Үйлестірудің бастапқы дəлелдемесі ретінде су, жылу, қоректік, ауа, фитоклиматтық дəлелдемелерді қабылдау керек, олар өсімдіктің физиологиясы тұрғысынан негізгі тіршілікке қажетті дəлелдемелер болып табылады. Жоғарыдағы ерекше атаған дəлелдемелермен бірге, уақыт дəлелдемесін қосымша енгізу ауылшаруашылық жер мелиорациясы жағдайындағы топырақта, өсімдіктерде, атмосфера- да өтетін үдерістерді жəне құбылыстарды көзге елестетіп, терең түсінуге мүмкіндік береді.

1. 
   сурет. Өсімдіктің өмір сүру қызметінің негізгі дəлелдемелерінің желісі
   

Агроландшафттардың топырағының мелиоративтік тəртібін рет- теудің кешенді бейімделген əдістемесі – ол, біріншіден, адам өмір сүретін ортаның қызметін ықтималдау үшін агроландшафттардың талап-тілегіне сай, табиғаттың ресурстарын тиімді пайдалану мақса- тындағы, бір жағынан табиғаттың ыңғайсыз жағдайын жақсарту бол- са, екінші жағынан – эволюцияның заңдылықтарына сай топырақтың даму жүрісін мақсатты бағытта реттеу жəне екіншіден, бұл құбылыс, жүріс жəне осы қызметтің нəтижесі туралы ілім, ол география жəне мелиорация секілді екі ғылымның түйісінде дамиды.

• 
  ашықтық – жүйе барлық уақытта қоршаған ортамен қуаттық алмасу арқылы өмір сүруі мүмкін;
  
• 
  біртұтастық – жүйенің жеке бөлшектерінің бір-бірімен байла- ныстылығы жəне бір-бірімен тұтастығы;
  
• 
  қызмет етуі – жүйеден тыс жəне жүйемен жаналай салмақ жəне қуат алмасу;
  
• 
  динамикалық – жүйенің құрлысын қайта құрмай тұрғандағы‚ əртүрлі кезеңдік өзгеріп отыратын əсерлердің нəтижесінде‚ өзінің орнына қайта келу мүмкіншілігі‚ яғни өте аз уақыттағы əсердің нəтежесінде өзінің қаситетін сақтап қалуы;
  
• 
  биологиялық салмақты өндіруі – бұл жүйенің өте қажетті қасиеті‚ ол арқылы күннің қуатын пайдаланудың нəтижесінде орга- никалық заттардың таралуын қамтамасыз етеді;
  
• 
  топырақтың пайда болу мүмкіншілігі – ландшафтың өте ерекше қасиеті‚ ол арқылы тірі денелер жəне олардың литосферадағы қалдықтарының арқасында ерекше табиғи дене пайда болады;
  
• 
  құрылымдылығы – жүйе кеңістік-уақыт аралығында өзін-өзі тəртіпке келтіру мүмкіншілігі;
  
• 
  орнықтылығы – ішкі ортаның‚ оның ішінде табиғи-техника- лық əсердің арқасында өзінің құрамын сақтап қалу мүмкіншілігі;
  
• 
  даму мүмкіншілігі – жүйе эволюциялық өзгеріске түсіп оты- рады‚ оның қайтып орнына келе алмайтын бағытта өзгеріске түсіп‚ түпкілікті құрылымдық қайта құру арқылы жаңа геожүйенің пай-
  

• 
  табиғи құбылыстардың тура еместігі – қуаттың жəне заттың алмасуы барлық уақытта өшу жылдамдығына сай жүруі‚ ол жүйенің орнықтылығын қамтамасыз етеді;
  
• 
  эволюция – жүйенің құрылысы мен оның жеке бөлшектерінің өзгеруіне байланысты‚ өзгеріске түсуі;
  
• 
  күтпеген жүйенің пайда болуы – жүйенің бұрынғы қасиетімен өзгеріске түскен қасиетінің сай келмеуі;
  
• 
  бөлшектердің əртүрлі болуының қағидасы – кез келген жүйе біркелкі бөлшектерден тұруы мүмкін емес‚ олардың қызмет етуі үшін əртүрлі бөлшектерден тұруы қажет;
  
• 
  біркелкі емес қағидасы – тірі денелердің қатысымен қызмет ететін жүйе‚ барлық уақытта ашық болады‚ сондықтан оларға тəн қуаттың жəне заттың түсуі жəне ағыны болуы қажет‚ ол жүйенің тепе-теңдігін қамтамасыз етеді;
  
• 
  табиғи жүйенің бөлшектерінің кеңістікте өзгеру қасиеті – қайсыбір заңдылықтарға бағынбай, табиғи жүйенің қасиеті нүктеден нүктеге дейін өзгеріп отырады;
  
• 
  табиғи жүрістердің түзу еместігі – заттың жəне қуаттың тасы- малдануы жəне алмасу ылғида баяулататын жылдамдықпен жүреді. Сонымен бірге айрықша атап өту керек, егіншілік өндіріс күшін құру кезеңіндегі мелиорацияның əсер ететін нысаны жəне өндіріс құралы топырақ болып табылады жəне ол ландшафттық жүйенің кез келген деңгейінде, табиғи жүйенің бөлшектерін байланысты- рушы жəне тұрақтылығын қамтамасыз ететін, негізгі сапа ретінде қатысады. Топырақ, өсімдік жамылғысымен бірге, тектоникалық емес үдерістермен салыстыруға болатын, табиғи жүйеге түсетін қар-
  

Топырақтың құрылымдық жағдайынан белгілі, ол үш ортамен: атмосфера, литосфера жəне гидросферамен байланыста болған- дықтан, белсенділікті, əртүрлілікті жəне күрделілікті сипаттайтын, мұнда биохимиялық реакциялар жəне айналымдар, сонымен қатар еш жерде кездеспейтін байланыстар жүреді.

Бұл ретте, адамзаттың қызметінің тарихи даму жəне қалыптасу кезеңі көрсеткендей, табиғатты үйлестіру – барлық тарихи кезеңде, адам жəне табиғаттың арасындағы қарым-қатынастық қызмет ре-

тінде дайындалған жəне адам мен табиғаттың тіршіліктерінің ара- сындағы мəселелерді шешудің дұрыс бағытына алып келетін, ешбір саясаттық, экономикалық, экологиялық жəне əлеуметтік мə- селелермен шектелмейтін, əлемнің біртұтас байымдарының диалек- тикалық философиялық дамуын куəландырады.

Сондықтан табиғатты үйлестіру, жоғары дəрежеде бір-біріне жақындасқан жаңа ілімді қажет етеді жəне іргетасты ғылым сала- сына жаңа мəселелер қоя отырып, нақты жəне нақты емес табиғи денелердің ішіндегі біркелкі емес, сызықтық үдерістерге жатпай- тын құбылыстарды ескере отырып, табиғи-техногендік жүйелердің қызметін бағдарлауды жəне үлгілеуді қамтамасыз ететін, үдерістер туралы жаңа ілімді құрастыру қажет.

• 
  біртұтастық қағидасы – үйлестіруге немесе пайдалануға түсетін табиғи нысандарды, əртүрлі денгейдегі геологиялық жүйе секілді біртұтас қарастырады, яғни бір мақсатта дамитын, барлық табиғи бөлшектердің жиынтығы;
  
• 
  тепе-теңдікті сақтау қағидасы – шаруашылық қызмет атқа- рылатын аймақтың қоры жəне табиғи жүйенің экологиялық-эко- номикалық мүмкіншілігіне сай келуі керек;
  
• 
  табиғи ұқсастық қағидасы: табиғатты қайта үйлестіру жəне қорды пайдалану бағыты жəне технологиясы, табиғи бөлшектердің қызметі мүмкіншілігінше табиғи үдерістер жаңғыртады;
  
• 
  əртүрліліктің қажеттілік қағидасы – табиғи қорды пайда- лануға арналып адамның құрастырған табиғи-техногендік жүйесі, өзінің құрамы жағынан барынша əртүрлі болуы керек;
  
• 
  айналымның бір-біріне сай келу қағидасы – заттар жəне қуаттың табиғи жəне табиғи техникалық қысымның арқасындағы айналымның өте жақсы қатынастық мəнін табу;
  
• 
  алдын ала сезу қағидасы – табиғатты пайдалану жəне үйлес- тіру жобасы, басқару қызметінің əсерінен өзгеріске түсетін табиғи жүйенің қызметінің əсерінен туындайтын экономикалық, эколо- гиялық жəне əлеуметтік жағдайды сипаттайтын, көп жылдың нақты мəліметтердің негізінде жүзеге асырылуға тиісті;
  
• 
  бір уақыттағы тиімділіктің жəне қауіпсіздіктің ұстаным- дылық қағидасы – тиімділік еңбектің жəне өнімнің көлемінің өсуі көрсететін экономикалық болуы мүмкін, ал əлеуметтік – тұрғын- дардың өмір сүру денгейі, олардың денсаулығы жəне көрсетілген қызмет атқарулардың көлемімен сипатталса, экологиялық тиімділігі адамның өмір сүру ортаның сапасы жəне қорошаған ортаның орнықтылығымен бағаланады;
  
• 
  білімді біріктіру қағидасы – табиғатты пайдалану жəне үйлес- тірудің, инженерлік-техникалық шараларды негіздеуге қолданатын қызметтің түрлері, табиғат туралы ғылымды, əлеуметтік-экономи- калық жəне қолданбалы ғылымдарды қамтитын, жыинақталған тəжірибенің нəтижесінде қол жеткізген меншікті түсініктерге сүйен- ген жəне басқа ғылыми бағыттармен бірлескен, өзінің ғылыми жеке жүйесіне ие болуы керек;
  
• 
  адамгершілік қағидасы – кейбір жеке еркіндіктегі сезімнің тəуелділігінің ортақ еркіндікке байланыстылығын сезетін, яғни адамның ішкі дүниесінің табиғатқа жақсылық жаса жəне жамандық жасамау керек деген шешімі, адамның өз əрекеті үшін ұялмайтындай, адам жəне табиғаттың арасындағы қарым-қатынас жүйесі ретінде қарастырылады;
  
• 
  табиғаты пайдаландыру жəне үйлестірудің кешенді қағи- дасы – əртүрлі мақсаттағы жерлерге əртүрлі мəдени ландшафттар- ды құру үшін адамның қызметі ғылыми негізде де адамның жəне табиғаттың мүдделеріне ыңғайластырылуы қажет.
  

Өсімдіктердің негізгі тіршілік ету дəлелдемелерін жан-жақты реттеу негізіндегі, табиғи зерзатының бейнесін немесе нышанын құру, табиғи кезеңдегі жұмыс істеудің тапсырылған белгіге лайық, өсіп-өндірілетін ауылшаруашылық дақылдардың талаптарына сəй- кес жан-жақты қарастырылған мелиорациясын басқаруға, ауыл- шаруашылық дақылдарға топырақ жағдайын жəне қоршаған ортаның əсер ету заңдылығын анықтауға, қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Сонымен, мелиорацияның тиімділігін қамтамасыз ету үшін

өндірістік қызметті орындауға арналған бастапқы геожүйелерді, теңгерменің бағытында жылжытуды болдыратын жəне ландшафты лайықтандыруға бағытталған үрдістермен табиғи ортаға əсер ету арқылы жүзеге асырылады, ал ол табиғаттың қоғамға əсерін көр- сетеді. Бұл мелиорацияның тек қана геожүйенің ерекшеліктерін өзгертіп қана қоймай, сонымен қатар өзі де оған ыңғайланады не- мес үйлеседі. Ал кейде өзінің шаруашылық бағытына қажетті тəжірибелік іс-əрекеттеріне шек қойып, табиғи ландшафттардың дербес жəне мінездік ерекшеліктеріне, іс-əрекетімен бейімделеді.

5. 
   
   жүктеу/скачать 20,16 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: