ОҚулық Атыраулық заманауи жазушылардың қазақ және орыс тілдеріндегі шағын прозалық жинағы

Жусан мен шағыр басы бүрісіп, көгі қашып, сояуы көрініп қалыпты. Аспанда бұлт желіндемей қырық күн шілде шыжғырған соң қайтсін, ат тұяғына ілесіп шырт-шырт сынады. Құбыладан ескен майда леп шашаға жетпес ұлпа шаң көтереді. Күн еңкейіп, көлеңке басы ұзарғанмен ауыл қарасы көрінер емес. Көлденең жатқан төрт-бес қырға тұяқ тіреп барып жеткізер.
Сырым мен Қаратау алыс сапардан жолсоқты болып қажыды ма, әлде көз шарасына сиыр жерде шөл ба- сып өтер бір қараша үйдің жоқтығына назырқанды ма, әйтеуір әңгіме түбін қаққандай үнсіз қалған. Сол бие сауым уақыттан бері Қарекең кертөбелдің беліне қаршығадай болып қонып, жанындағы екі аттыдан торғай адым болса да ілгері келеді. Сырым жымың етіп, есік пен төрдей бурылдың тізгінін ірікті де, қамшылар жағында келе жатқан атқосшы жігітке сы- быр ете түсті.
– Қареке, – деді жүзіне шырай тепкен жас жігіт ат құлағын теңестіріп. – Бүгін батырдың атының мой- ны озатын күн еді. Бүлкілдеп алға түсіп кете бересіз. Шамасы, кертөбеліңіз ауыздығымен алысып келеді-ау деймін!
– Шырағым, қара қарға шын ықыласың құлап атсаң қаздай көрінер, кәрі қатының алыс сапардан сағынып келе жатқанда қыздай көрінер. Сұрағанмен Сырым маған жас тоқалын бере ме? Кемпір де болса аңсап келем.

Мұны естіген батыр бозшулан даланы басына көтеріп күліп жіберді.

– Қара сөзден қаймақ алған, қаспақ қырған қайран

Қарекем-ай!

Алдан аңқылдақ кешкі самал есті. Тыныс кеңіп, бойы сергіген Сырым манадан бері көңіліне жабысқан бір сауалды биден білмекке мойын бұрған…
Мана Бекмағамбеттің үйінен түстеніп аттанысымен екі шағыл асып түскен бұлар айдалада тұрған жалғыз молақ ағашқа келіп тізгін тартқан. Заманында аспанға шапшыған зәулім бәйтерек болса болған шығар, түбі қарлы кісінің құшағы жетпес тым жуан. Найзағай түсіп өртенгені жұғыны қалған күйе мен жаңқаланып шорт сынғанынан-ақ көрініп тұр. Тізерлей кетіп дұғаны алыстан қайырған Қаратау ағашты айналып ақтық байлап жүріп:

Полынь и бурьян, потеряв зеленый цвет и съежив- шись, торчали высохшими стеблями. Коль июльское солнце пекло нещадно и облака уже сорок дней, на- полнив вымя, не выдаивались на землю дождём, ко- нечно же, они, попадая под копыта коней, ломались с треском. Горячее дуновение сильного восточного ветра поднимало ввысь пушистую пыль. Хоть солнце уже садилось и наступали сумерки, но аула все еще не было видно. Наверное, его можно достичь, только преодолев пять-шесть пригорков, лежащих на пути всадников.

Сырым и Каратау молчали, словно в русло разгово- ров вбили кол, то ли устав от трудностей длительного пути, то ли расстроившись от того, что на расстоя- нии водопоя коров не встретили ни одной лачуги. За время доения кобылиц Каратау, словно ястреб, взлетевший на мухортого коня с белой звездочкой на лбу, оторвался от спутника на расстояние перелета воробья. Сырым, улыбнувшись, и перебрав поводья сивого коня, круп которого был высотой с дверь, об- ратился к своему спутнику.
- Кареке, сегодня ваш конь, хотя бы на шею, опере- жает моего скакуна. Все норовите рысью вырваться вперед. Думаю, что ваш конь не в согласии с уздой,

- сказал батыр, подровняв уши скакунов.

- Светоч мой, черный ворон покажется белым лебе- дем, если оглядеть его взкольз, старая жена покажется молодой девушкой, если, соскучившись. возвраща- ешься с дальней дороги. Даже если стану умолять, разве ты уступишь мне свою молодую жену? Хоть и стара моя половина, горю желанием встретиться.
Услышавший это батыр, расхохотался, подняв шум на всю посеревшую степь.
- Удивительный мой Кареке, умеете же Вы, снять сливки с простого слова, соскоблить с него молочную накипь!
Навстречу подул шумный вечерний ветер. Получив- ший отдых и освежившийся Сырым решил задать бию* вопрос, давно волновавший его душу.
Выехавшие до этого в полуденное время из дома Бекмагамбета, проехав две барханные сопки, они на- тянули поводья у огромного одинокого дерева, нахо- дившегося в голой степи. Наверное, в свое время оно было байтереком, простиравшим свои ветви до само- го неба, нижнюю часть ствола его невозможно было обхватить даже руками двух человек, до того она была толстой. Попадание молнии в него было заметно по обуглившейся коре и ощетинившимся щепкам на месте слома от мощного удара. Каратау, опустившись на колени, прочитал молитву, а затем, привязав белую тряпку к дереву, проговорив:

204 205

– Садағаң кетейін, бабам-ай, бармысың? Кейінгі ұрпағыңды желеп-жебеп жатқайсың, – деп көзін кәдімгідей шылаған.
Батыр іштей мүдірді. Жапандағы жалғыз ағашқа бидің бордай үгілгені несі? Ескі аруақтар жатқан мола болса бір жөн. Діні берік жанның сақалына жас қондыратындай бұл қу қарағайда не қасиет бар?!

– Иісі Ысықтың ұранына айналған бәйтерек бабамыз сол ағаштың астында жатыр. – Би әңгіменің турасына көшті.

– Апырай, шын сөзіңіз бе? – Батырдың төрт өрме тобылғы сап қамшысы бурылдың сауырына барып қалды.
– Алхамдулла, ақиқаты сол. Бұрын естімесең, айтай- ын. Ілкі өткен шалдардан құлағымызға қорғасын боп құйылып қалған сырдың төркіні, міне…

…Көк шалғында ақ жамбыдай боп қаз-қатар тігілген қонтайшының ордасы. Іші қалы кілем мен қытайдың көз арбаған патсайы жібегіне малынып тұрған соның біріне он шақты қазақ келіп түскелі сәскеден ауып барады. Ара-тұра есіктен басын көрсетіп жоғалатын бітік көз, домбық бет қарадан басқа жан баласы жо- ласа ше? Қазақ жағынан бітімгерлікті бастап кел- ген, жүзі ақ қайыңнан ойғандай көрікті жас батыр мына майлық-сулыққа бірдей қараның сыпылдақ қимылынан секем ала бастады.

Иә, жаулықпен келіп қоныстанған жоңғардың сыры бұған мәлім. Іші қалтырап тұрса да сырты жылтырап дөңайбаттан жазбайды. Жер деп, аузын үріп, аяғын сыпырған ақ-адал мал үшін деп дүрбіттің қай батыры- мен найза салыспады, кек алыспады? Қажаса-қажаса екі жақ та титықтап, ақыры жаз жайлау, қыс қыстаудың аражігін бөліскендей боп тыншыған. Алдамшы бәтуа боп шықты. Төрттағандап тұрып қалған жерінде әл жинап, әлекедей жаланып алысымен жоңғар жағы қиқуды тағы да күшейтті. Қыл құйрықтыны құрық көтере қуып ішке асырып жіберді де, түйе көрдің бе, жоқ, бие көрдің бе, жоқ, десіп мүлги қалады. Тіпті қазаққа дегенде көзінің қарасын жоғалтып, тек ала- сын көрсетіп ыдырынып, жалғыз-жарым кезіккеннің күпісін түтіп сабап жіберетінін қайтерсің?! Екі ара со- нау тышқан жылғыдай қатайып, ушыға бастаған соң, сөз жүріп, қонтайшы ақыры бітімге кісі шақырған.

_{Бұлар алдағы арбасуы мен ығысуы мол тартыстың ау-}

- Будь благословенен мой предок, ты еще здесь? Да возлежи и сохрани-сбереги своих потомков, – вытер покатившуюся слезу.

Батыр внутренне недоумевал. С какой стати бий ме- лом осыпается перед одиноким деревом в пустыне? Другое дело, если бы здесь были могилы предков- аруахов*. Каким свойством обладает эта, почти ис- сохшая, пень?
- Наш предок Байтерек, имя которого превратилось в боевой клич рода Ысык, лежит под этим деревом, – перешел бий к своему рассказу напрямую.
- Что вы говорите, на самом деле так? – четырехгран- ная камча батыра, с рукоятью из таволги чуть не стег- нула по крупу сивого.
- Клянусь истиной. Если не слышал раньше, то рас- скажу. Суть рассказов давно ушедших старцев, рас- плавленным свинцом влитая в наши уши, в следую- щем...
...На зеленом лугу, собравшая ряды юрт белым слит- ком орда контайши.* В одной из них, утопающей в бордовых коврах и завораживающих глаз разноцвет- ных китайских шелках с момента прибытия поздним утром десятка казахов прошло уже немало времени. За это время, кроме заглядывающих иногда и исчеза- ющих узкоглазых, со сморщенными лицами просто- людинов, никого из живых душ не видно. У молодого красивого батыра, с ликом, будто вырезанным из бе- резы, прибывшего во главе представительства казахов для согласительных переговоров, наблюдения за сует- ливыми движениями обслуживающей трапезу черни, начали вызвать тревогу и беспокойство.