Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
Эндопаразитизмнің шығу тегіІшкі паразитизм немесе эндопаразитизмді айтсак, оның эктопаразиттік өмір сүруімен біркатар жағдайларды байланыстыруға болады. Оның мысалына, Trichodina инфузорияларды келтірген жөн. Олар балыктардың желбезегі, тері, жүзбеканаттарының эктопаразиттері, бірак аздаған түрлері ( Trurinaria - алабұғада, Tr.renicola - кара шортанда, Tr.olburni - үкі шабактарда жэне т.б.) балыктардың куығында, несеп жолында, жүмыртка жолында эндо- паразитизмге өткен. Балықтардың желбезегінде паразиттік тіршілік ететін инфузориялардың иесінің несеп жэне жыныс жүйесіне өту себебі желбезектер мен балықтардың зэр шығару мүшелерінің аткару кызметінде аздаған ұксастыктар бар. Балыктардың желбезегі жэне бүйрегі аркылы аммиак пен мочевина сыртка шығарылады (Smith, 1929). Зэр шығару жүйесінен триходиналар жүмыртка жо- 59лына да өтеді. Оны растаушы Tr.oviducti жүнбалыктың жүмыртка салғышында жэне куыкта да тіршілік ету кабілетін жойған жок (Полянский 1955). Бұдан баска белгілі мысалды бака кепезуінен көруге болады (Polystoma integerrimum). Ол жыныстык жүйесі жетілген сатысында баканың куығында өмір сүреді. Көктемде бакалар суға шағылысуға түскенде, Polystoma-нъщ да жыныстык көбеюі басталады. Құрттар баканың клоака тесігінен сыртка шығып, суға үрыктанған жұмырткаларын салады. Жұмырткадан шыккан дернәсілдері итбалыктың желбезегіне бекіиіп өмір сүреді. Итбалыктың желбезектері жабылып бакаға айнала бастаған кезде полистома дернэсілдері бака денесінің сырткы беті аркылы клоакаға миграция жасайды да сол жерден куыкка өтіп сонда жыныстык сатыға жеткенше тіршілік етеді. Polystoma-нып дамуындағы паразиттің тіршілігі мен кезеңі иесінің тіршілігі жэне кезеңдерімен тығыз байланыстығы байкалады. Паразиттің бүкіл тіршілік циклінде эктопаразиттіктен эндопаразиттікке айналу жағдайлары байкалады. Кейбір арнайы жағдайларда эндопаразитизмге ету жолына жұмырткаларын салу түйсіктің (инстинктін) өзгерту аркылы жүзеге асады. Жүмырткаларын шіріген органикалык калдыкка салудың орнына. тірі жануарлардың закымдалған жаралы жерлеріне сала ды. ол жерлерде жұмыртканын дамуы үшін жағдай колайлы болады. нәтижесінде осы дағдысы бар особыар көптеп тірі калады. Сонымен бірге, осы жүмырткаларын сырткы ортамен байланысы бар ауыз куысына, аналь тесігіне, мүрын, күлактарға жэне т.б. салуы да дамуына колайлы болады. Мысалы. лірі туатын вольфартов шыбыны ( Wohlfahrtia magnified) өзінің дернәсілдерін эртүрлі жануарлардың эртүрлі жа- раларына, закымдалған жерлеріне, ауызына. көзіне, кұлағына, мүрнына салады (12-сурет). Оның дернәсілдері тіпті. маңдай жэне 12-сурет. Вольфартов иіыбыны жак қуысына өтіп, онда нағыз эн- (Wohlfahrtia magnifica): А-ересек допаразиттер сиякты өмір сүреді. шыбын. В-дернэсілі 60Осындай қарым-қатынасты кейбір бөгелектерден де (овод) көруге болады. Ішкі паразитизмнін арасындағы ішектегі паразитизм алғашкы кұбылыс болып табылады, олардың паразитизмнің дамуы асқорыту жүйесіне кездейсок жағдайда жұмыртқалардың немесе эртүрлі еркін өмір сүретін ағзалардың тыныштык күйінің түсуінен болады. Добелль (Dobell, 1919) адамға катысты ішектегі паразитизмді зерттеумен айналыскан ол «адамның нәжісіндегі копрозойлы карапайымдылар» деген атпен амебалар мен талшықтылардың 12 түрін сипаттап жазған. Олар адамның нәжісінде жиі кездеседі. Әдетте, осы түрлердін цисталары ас корыту жолдарына транзитті (тасымалдау) жолымен өтеді, тек цистадан шыккан кезде, сапрофит- тер түрінде нәжістің ішінде белсенді түрде дамиды. Бұл паразитизм нәжістердің арасындағы циста түрінде емес, белсенді козғалғыш түрлер ретінде болатындығы бірнеше рет сипатталған. Бұндай си- паттамалар көп жағдайда, күмэн тудырса да, енді ішектің төменгі бөлімдерінде цистадан шыккан дернэсілдердің болатындығын мой- ындау керек. Эволюция процесі кезінде, бүндай сирек кездесетін ауыткушылықтар мәңгі сакталып, паразатизмге айналуы мүмкін. Карапайымдылар үшін ішектің ортасындағы коректік заттардың көп болуымен маңызды. Қарапайымдылар арасында, еркін өмірден ішектік паразитизм- ге өтудің өтпелі жағдайлары беймәлім деуге болады, онда ағза екі түрлі ортада өмір сүруі керек еді. Бұл талшыктыларда, Trichomonas туысының кейбір түрлерінде болады. Олар эртүрлі жануарлардың ішегінде паразиттік тіршілік етеді, сонымен бірге ұзак уакыт бойы (бірнеше күндер, кейде апталар) бөлінген нәжістерінде де өмір сүреді. Сирек жағдайларда, тірі Trichomonas-тар эртүрлі сукоймаларында табылғаны сипатталып жазылған, ол жерге трихо- моностар калдыктардың ағынымен кездейсок түскен болуы керек. Чалая (1941) Мэскеудіц тұрып калған суларында, еркін тіршілік ететін Entamoeba туысының түрін тапкан, оны E.moshkovskii деп атаған. Морфологиялық жағынан бұл организм адам ішегінің паразиті Е.histolytica-дан айырмашылығ жок. Органикалык заттарға бай ортаға түскенде гщразиттік амебаға колайлы жағдай болуы мүмкін. Кептеген мысалдарда, паразитизмнің пайда болуы, еркін тіршілік ететін жануарлардың кездейсок жүтылып кою аркылы болатындығын кездестіреміз, ол нематодтар арасында жиі кездеседі. 61Бұл кластың едоуір көп түрлері суда немесе топыракта еркін емір сүреді. Мұндай еркін өмір сүретін күрі гардың жүмырткалары мен дернэсілдері, көп жағдайда өте үсақ болады. (1-2 см-ден аспайды), сөзсіз, олар жиірек эртүрлі жануарлардың ішегіне кездейсок жолы- мен түседі, көп жағдайда өледі немесе сыртка шыкканша. ешкандай өзгеріссіз калады. Мұндай кездейсок түсуден факультативті паразитизмнің дамитындығын Rhabditidae тұкымдасының кейбір өкілдері дэлелдейді. Мысалы, АІоіопета appendiculatum калыпты еркін омір сүреді, бірак, олардың дернэсілдері кездейсок шырыштың Arion ater-дің ішсгіне түскенде онда белгілі уақыт бола отырып, өсіп еркін өмір сүруші особьтармен салыстырғанда екі есе өседі. Бұл нематодтар шырыштыдан кеткен соң жыныстык жағынан дамиды жэне еркін өмір сүретін особьтардың 30-40 жұмырткасының орнына, бұндай кездейсок паразиттер 500-600 жуык жүмыртқаларын салады. Ал бұл особьтардың ұрпактары еркін өмір сүруге көшкенде, тағы да ұсак болады жэнс аз жұмырткаларды салады. Сол тұкымдастың баска туысы Strongyloides-тің эволюциясында ішек паразитизмі одан эрі карай дамып, паразнтизмнің барлык даму сатысында міндетті болды. Маймылдың Ate/es geoffroyi ішегінде паразиттік тіршілік ететін Strongyloides stercoralis-тъщ дернэсілдері иесінің денесіне гүсіп. тек өсіп коймай. партеногенетикалык аналыкка дамып, өзіне көбею кызметін қабылдайды. Мұндай аналыктьщ жұмырткалары сыртка шығарылады, олардан рабдито түрлі дернәсілдері дамиды, ал олардан еркін өмір сүретін аталык және аналыктар осігі жетіледі. Бүл еркін омір сүретін особьтардың филярилі дернэсілдері кайтадан паразиттік омір сүругс оралады. Сонымен, бүл жерде бір мезгілде паразитизммен бірге ұрпак алмасу кезегі де дамиды. жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|