Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
| Қандьі паразитизмнің шығу тегі
Эндопаразитизмнің ерекше түрі - кандағы паразитизм. Оны карапайымдылар арасынан карастырайык. Бұл паразитизмнің ішектік паразитизмнсн пайда болатыны екінші кезектік құбылыс екендігіне талас жок. Бірақ, осы жалпы жағдайды мойындай отырып, эртүрлі авторлар қан паразиттерінің бірінші иесі туралы сүракта эртүрлі екі көзкарасты ұстанады. Бір зерттеушілердің пікірінше. омырткалылардың кан паразиттері баетапқыда тек эртүрлі омыртқасыздардың ішектік паразиттері болтан соңында олардың иелерінің омыртқалылардың кан copy тіршілігіне өтуіне байланысты паразиттер де жаңа ортаға бейімделіп тіршілік ете. ол ортаға бірінші иелерінен кездейсок кан copy кезінде түсе бастады. Омырткасыздардың тіршілігі кан соруға байла нысты болғандыктан паразиттер кайтадан иесінің ішсгінс гүсіп, олар алғашкы ортадағы тіршілік кабілстінен айрылмай тіршілігін жалғастырады. Қазіргі кездс бірдсй скі иесінде де: кансорғыш омыртқасыздардың ішегінде жэнс омырткалылардың кан жүйееінде тіршілік етуге жаксы бейімделген. (Міпсһіп. 1912) бұл көзкараска карама-карсы Минчин гипотеза- сын (болжамын) үсынған, оның гіікірі бойынша. омырткалылардың кан паразиттері алғашкы кезде олардың ішегінде паразиттік тіршілік еткен, сол жерден біртіндеп кан жүйесінде паразиттікке көшкен. Осы жерде паразитке өмір сүру жэне көбею үшін орта колайлы болғандыктан. біртіндеп алғашкы тіршілік ортасында өмір сүру кабілетінен айрылып, оның орнына скінші per омырі касыздардын ішегінде паразиттік тіршілік сту қабілетіне ие болды. Екі көзкарас та дұрыс болуы мүмкін, себебі карапайымдылардың эртүрлі топтарында кан паразиттерінің шығу тсгі дс эргүрлі. Қан паразитизмінің пайда болу жолдарын Sporozoa типінің өкілдерінен коруге болады. Бұл паразитизм омыртқалы жануарлар иелерінде паразиттік тіршілік ететін Sporozoa өкілдерінен басталуы мүмкін. Eimeridea (Coccidiida отряды) отряд тармағының өкілдсрі әдетте. таза ішсктік, соның ішіндс ішск-зпителийлі паразиттер болып табы- лады. Кокцидияның көптсгсн түрлері мысалы, Eimeria inlestina/is, E.perforans, Е.piriformis үй кояндардың, E.acervulina, E.mitis тауыктардың жэне т.б. ішсктің эпитслийінде дамуының барлык са- тысынан өтсді (шизогония, гаметогоиия, ұрыктану, ооцисталардың 64түзілуі). Кейбір жағдайларда, кокцидия дамуының эртүрлі саты- ларында, ішек қабырғасының терең кабаттарына өтуі байқалады, дэлірек айтсақ, дәнекер ұлпаларға өтеді. Мысалы, Е. media, E.irresidua, E.coecicola-иыц гамонттары (үй қоянының) ішегінде дамуын ішек эпителийінде бастайды, содан кейін түктің дэнекер ұлпасына енеді. E.magna-нъщ тек гамонттары емес, шизонттары да субэпителийлі дамиды. Осындай үқсас жағдай түкы балықтардың ішегіндегі E.subepithelialis-те, иттер мен мысықтардың ішегіндегі - Isospora bigemina-pa жэне т.б. кокцидияларда байқалады. Екіпші жағынан, тауыктыц ішегінде паразиттік тіршілік етегін Еітегіа tenellu-pa екінші генерациялы шизонттары субэпителийлі дамы- са, ал гамонттары тек эпителийде дамиды. Кокцидияның дэнекер үлпасындағы дамудың эртүрлі сатыларының окшаулануы, пара- зитпен зақымданған эпителий клеткалары эпителий шоғырынан итеріліп шығарылады, жабын ұлпасына енеді, онда паразит эрі карай дамуын жалғастырады. Осы жерде ооцисталар түзіледі, олардың споруляция кезеңі сырткы ортаға шығарылғанша жүрмейді (.Е.magnet, E.teneUa жэне т.б.). Сонымен катар кокцидияның кейбір түрлерінде, мысалы, E.subepithelialis (балыктарда), Isospora bigemina (иттерде), J.dirumpens (жылан ішегінде Bitis arietans), олардың ооцистері ішектің дэнекер үлпасында пісіп-жетіледі, содан кейін сырткы ортаға шыгарылады да жаңа иені закымдайды. Демек, эртүрлі кокцидияларда шизонттардың, гамонттардың, ооцисттердің ішек кабырғасының дэнекер ұлпасына біртінден енуі байкалады, де- гснмен, ооцистгердің ие агзасынан тыс жерде тіршілік ету қабілеті сакталады жэне ішектен баска спорозоиттардың баска неге эту кезеңі болмайды. Ішек паразиттерінің қан паразитизміне ауысуының эволюци- ясы, олардың тіршілік ету барысында жаңа таратушы буынның қосылуымен байланысты пайда болуы мүмкін, ягни ол нақты кансорушы омырткасыздардың ішінен тасымалдаушының болуын- да. Бұл бағыттағы бірінші кезеңді кесірткелерде (.Acanthodactylus, Psammodmmus) паразиттік тіршілік ететін кокцидиянын Schellackia bolivari іүрі көрсетеді. Рейхенов (Reichenow, 1919) зерттеулері бой- ынша, бүл кокцидияныу спорозош герінің тіршілік циклі кесіртке ішегіне пассивтік түрде әкелуден басталады, онда олар эпителийге енеді де, шизогония арқылы көбейе бастайды. Бірнепіс жыныссыз үрпактан кейін аталык жэне аналык алгашкы жыныс клеткала ры (микро жэне макрогамонпар) түзіледі. Біріншілері, жыныс- 65сыз көбею жүргеи сол эпителий клеткаларында калып дамиды, екіншілері субэпителийлі дәнекер ұлпасына енеді де, онда олар макрогаметаларға пісіп-жетіледі. Микрогаметоциттен түзілген аталык гаметалар, содан кейін субэпителийлі ұлпаға өтеді де, ма- крогаметаларды үрықтандырады. Пайда болтан зигота да осы жер- де дамиды, бірақ спора түзбейді, кейін жарылады да одан босаған спорозоиттар кан жүйесінің каииллярларына түсіп, кызыл кан клет- каларына өтеді. Соңғыларда олар эрі карай дамымай, кесірткенің уакытша паразиті - кененің Liponyssus saurarum ішегіне түседі. Кене кесірткенің канын сорғанда эритроциттермен бірге спорозоит тар кененің ішегіне түседі де , олар ішектің эпителий клеткаларына енеді. Клетка ішіндегі спорозоиттар босайды, бірак қорытылмайды, олар кесіртке кенені жегенше, кене ішегіндегі клеткаларында калады. Кесірткенін ішегінде кене қорытылады. ал спорозоиттар белсенді түрде ішек эпителийіне енеді жэне жоғарыда карастырған да- муды бастайды. Сонымен, кокцидияның Schellackia түрлерінің дамуында: өмір барысында да, морфологиясында да біркатар өзгерістерді кездестіреміз. Алдымен, уакытша паразиттің иесінің ішек кабырғасынан алшактауы жэне содан кейін эритроциттерде өмір сүруге көшуі байкалады. Бірак, бұл айналым бөлігі салыстыр- малы өте аз (бір ғана саты), белсенді емес жэне өсу байқалмайды, екі иесінде де паразиттер үзак уақыт бойы ішек клеткаларында өмір сүреді жэне эритроциттік саты кесірткенің ішек клеткасынан, кененің ішек клеткасына дейінгі кажетті өткізу жолы болып табы- лады. Әрі карай қанға өтуден кейін аралық ие - кененің пайда бо- луы кажет. Соңыида, паразиттің морфологиясындағы өзгерісі - споралардың кабыкшасының жоғалуы байкалады. Ол биологиялык тұрғыдан түсінікті де, себебі Schellackia өмірінің бір сәтінде де иесінің денесінен тыс жерде өткізбейді, сондықтан спорозоиттарға корғану кажет емес, спораның кабыкшасы артык болып калады. Қан паразитизмнің әрі карай дамуының мысалына күрбакада паразиттік тіршілік ететін кокцидия Lankesterella minima жата- ды. Schellackia-mғы сиякты бұл да ішек арқылы жүғады. Бірак, Неллердің (Noller, 1920) зерттеулері бойынша, Lankestere/la-нъщ спорозоиттары қан капиллярларына бірден ішектің эпителийлі жэне субэпителийлі кабаты аркылы, содан кейін эртүрлі мүшелердің эн- дотелиальды клеткаларына өтеді. Бұл клеткаларда паразиттің жы- ныссыз көбеюі жүреді. Клеткалардан босаған мерозоиттар қанға түсіп, жаңа эндотелиальды клеткаларды закымдап, жыныссыз 66көбею процесін қайталайды. Біркатар шизогония нәтижесінде га- монттар пайда болып, олардың пісіп жетілуі мен ұрыктануы сол эндотелиальды клеткаларда өтеді. Осы жерде зигота түзіледі де, ол қабыкшамен қапталып ооцистаға айналады. Онда споробласт пен споралар түзілмей, көптеген спорозоиттар кұрылады. Спорозоиттар ооцистадан шығып, тағы да қанға түсіп, онда эритроциттерге енеді. Онда спорозоиттар сүліктің Hemiclepsis marginata ішетіне түскенше, ешқандай өзгеріссіз калады, сүліктің ішегінде эпителий клетка- ларына өтеді. Кенедегі спорозоиттар Schellcickia сияқты, сүліктегі Lankesterella спорозоиттары, иелерінің ағзасында ешқандай дамы- майды, күрбаканың ішегіне түскенше сакталады. ал кұрбақалар жиі сүліктерді қорек ретінде жейді. Осы жерде олар қайтадан кұрбакалардың ішегінде өмір сүруін бастайды. Демек, Lankesterella-нъщ бүкіл өмір айналымы эндотелиаль ды клеткалардың ішінде. тек спорозоиттары эритроциттерге отеді. Қан паразитизмнің бағытындағы эрі карай эволюция барысы. па- разиттер эритроциттерге спорозоит сатысында емес, өте ерте даму кезеңдерінде ене бастайды, соған байланысты паразиттің эндотелийлі тамырларында дамуы кыскарады. Кейбір Haemosporidia-парда (Haemoproteus) ішкі мүшелердің эн дотелиальды клеткаларындағы паразиттің дамуы тек гаметоцит са- тысына дейін жүреді де (спорозоит-шизогония-мерозоит-гаметоцит) кейін олар эритроциттерге енеді. жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|