Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
Ертедегі паразитизм жоне оның пайда болу шарттары
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
| Ертедегі паразитизм жоне оның пайда болу шарттары
Жердегі организмдердің эволюция барысында алғаш паразитизм пайда болуы мүмкін бе деген сұракка дэл анықтама жок, бірак осы туралы бірқатар пікірлер айтуға болады. Кеңістіктегі жэне ғаламдық карым-катынастар (ие-өмір сүретін ортасы жэне паразиттің корек көзі) паразит-ие байланысында, паразиттер әдетте, иесінен ұсак болады. Паразиттің үзыннан өлшемі ондаған, ал көлемі жағыпан иесінің өлшемінен жүздеген есе кіші болады. Бұдан шығатын корытынды, паразитизмнің жа- нуарлар патшалығында кең көлемде дамуы, тек едэуір дэрежеде жануарлардың өлшемді көлемі эртүрлі болуы (олардың мөлшері өзгешелеу болуы) нэтижесінде дамыды. Тек сонда ғана ұсак түрлері ірілерге коныстанып, олардың ішіне орналасуға мүмкіндік алды. Паразитизмнің катан пайда болтаны емес, оның кашан кеңінен таралғаны туралы айту нактылау келеді. Алдымен паразитизм- ге бейімделуі карапайымдыларда болуы керек, оған олардың микроскопиялық мөлшерлері себепкер болды. Бірак, олардың ара- сында да паразитизмнің кең таралуы, еркін өмір сүретін эртүрлі кұрттардың пайда болуынан кейін байкалады. Шынында да, губка- ларда паразиттік тіршілік ететін карапайымдылар жок, тек өте сирек ішекқуыстыларда (талшықтылар Trypanophis сифонофоралардыц гастральды куысында, Amoeba hydroxena, инфузориялар Trichodina және Кеюпа гидрада, инфузория - Foettingeriidae - актиниялар- да) болады. Тек, кұрттардан, мысалы, буылтык күрттардан ба- 70стап, қарапайымдылардың паразитизмге кеңінен бейімделгенін көреміз. Буылтык құрттарда жэне баска жоғары сатыдағы кұрттарда инфузориялардың, грегариналардың, микроспоридиялардың, кок- цидиялардың, Actinomyxidianap-дың, Peridinea-парды 1і (Haplozoon жэне т.б.) жүздеген түрлері болады. Сонымен, бір клеткалылардың арасында паразитизмнің кеңінен таралуын буылтык күрттар эволю- циясымен сэйкестік немесе байланысты деп карауымызға болады. Паразиттік қүрттардағы паразитизмнің дамуы, палеонтологиялык дерекпен, нақтырак омырткалылардың пайда болуымен бірдей бол- ды деп карастырамыз. Шын мэнінде, паразиттік гельминттердің өкілдері жыныстық пісіп-жетілуде (аздаған кан сорғыштар мен не- матодтардан баска) омырткалыларда омір сүреді. Омырткасыздарда олардың тек дсрнэсілдік сатысы дамиды, олар үшін моллюскалар жэне буынаяқтылар аралық ие болып табылады. Аральщ иемен дамудың өзі - екінші реттік кұбылыс, оның алдында паразиттер иені ауыстырмай дамыған. Сонымен, омыртқасыздардың түрлері гельминттердің тіршілік цикліне кешірек, омыртқалылардыц паразиттері болғаннан кейін косылған. Осы айтылғандардан, паразиттік күрттар силур -девон дәуірінен ерте пайда болған жок деген қорытындыға келеміз. Бірак, нематодтардың арасында бірнеше ондаған түрлері жар- ғаққанаттылардың, коңыздардың денесінде кездеседі, олардын дамуы кеш дэуірге -мезозойға жатады, себебі олардың иелері палеозойдың жоғары жиектерінен ерте пайда болмаған. Паразиттердіңкөптегентүрлері (40000 түргедейін)косканаттылар жэне жарғакканаттылар арасында (тахин, шаншарлар) кездеседі, олардың паразиттік эволюциясын юра дэуіріне жаткызуға болады, себебі бүл екі отрядтың дамуы юра дәуірінен басталған. Кейбір паразиттік шаяндардын жасын анықтау киынға соғады, себебі олардын ішіндегі кейбір топтар (Bopyridae, Entoniscidae, көптеген Cirripedia) шаянтэрізділердің сыргында жэне ішінде тіршілік етуге бейімделген. Олар тіпті, буылтық кұрттарда (Xenocoeloma, Herpyllobius), тікентерілерде жэне асцидиялардың клоака куысында тіршілік етеді. Соңғы уақытта паразиттердің жеке түрлері туралы көптеген нақты мэліметтер жиналды, олар күнын жоғалткан жоқ. Қазба қалдыктарынан табылған ертедегі паразиттердін калдықтары түрі өзгерген буылтык күрттар түрлеріне жатады. Бүзгынша (галла) түзетін Myzostomidae немесе зооцецидиялар теңіз лилиясының 71денесінде тіршілік етеді, ондай бұзғыншалар сонымен бірге юра дэуіріне дейінгі казбалардан да табылған. Балттык янтарында, яғни олигоценде денесінен нематодтар шығып тұрған насекомдар табылған. Сол янтарда Palaeopsylla c/ebsiana бүргесі табылған.Оның көзінің болмауы, ол ұзак уакыт боны паразиттік даму жолынан өткендігін көрсетеді. Е.Н.Павловский (1946) адам паразиттері туралы көптеген қызықты мэліметтерді келтіреді. Өте ертедегі калдықтарда Египет перғауындарының (б.э.д 1200-1090) мумия бүйрегінде қанды қосезуінің (,Schistosoma haematobium) эктелген жұмырткалары табылған. Құрт аурулары туральт вавилон-ассирийлік сына сипаттамалык кестелерінде айтылады. Ертедегі перуандардың балшыктан жасаған ыдыстарындағы суреттер, бұл материкгің түрғындары қүм бүргесінен (Sarcopsv/la penetrans) жэне лейшманиоздан (Ута ауруы) зардап шеккенін көрсетеді. Адам паразиттерінің ертеден келе жаткандығының дэлеліне бүрынғы Шығыс Пруссияның шымтезекті батпақтарынан табылған екі өліктің ішектерінен Шидат (Szidat, 1944), аскариданың, түкбасты кұрі жүмыртқаларының табылғандығы айғак болады. Табылған өліктер ерте мұздық дэуірге жататындығын даталаған. Паразитизмнің шығу тегі сүрағында. паразиттердің иелерінің морфологиялык, физиологиялык, экологиялык кұрылыс ерекшеліктері маңызды рөл аткарады. Қалай да болса. жануардың паразитофаунасы катаң түрде түракты болмайды: олардың саны азайып немесе ұлғайып, яғни өзгеріп гүрады. Бір ие эртүрлі жер- лерде, эртүрлі жағдайларда едәуір түрде алуан паразитфаунасына, біркатар жаңа паразиттерге ие бола алады. Жануарлардың паразиттерге ие болу мәселесін В. А. Догсль (1927). кейін Е. Н. Павловский (1946) зерттеп, арнайы талдау жасаған. Көптеген тэжірбиелердің мәліметі бойынша ағзалар жаңа па разиттерге ие болуда лимиттенуі тек кандай да бір эндогендік себептерімен емес, едэуір түрде сыртқы орта жагдайларымен си- патталады, ортаны өзгерту жағдайында жануар жаңа иаразиттер түрлеріне ис болады. Осылайша, иелерінің паразиттердің пакты топтарынан баска, потенциальды паразитофаунасы туралы айтуға болады. Потенциальды паразиттер туралы түсінік үлкен теориялык жэне практикалык кызығушылық тудырады. Теориялык тұрғыдан, организмнің эволюция процесінде оган тән паразиттер тобыиа ие бо- 72луы туралы сұракты камтиды. Практикалық тұрғыдан, организмнің потенциальды паразиттері иесі организіміне төндіретін кауіп туды- рады. Иенің белгілі паразитті жұктыруға себепші болған жағдайларын талдай отырып, Е.Н.Павловский олардьтң катарына мына шарттар- ды жаткызады. Біріншіден, организмнің белгілі паразиттерінің жұқкыштығына бейімділік жағдайда болуы. Оларға, бір жағынан, организмнің кұрылысы мен кызметі жатады, солар аркылы паразиттер организм- гс енуі мүмкін. Екінші жағынан, организмнің биохимиялық сипаты жатады. Онда паразит жаңа иеде тек тіршілік етіп коймай әрі карай даму циклін жалғастырады. Екіншіден, организм мен оның тұрақты паразиттері арасындағы биоценоздык байланыс орнататын жағдайлардың әсері қажет (аралық ие көмегі аркылы). Жағдайлардың бірінші дәрежесін (кате гория) эндогенді деп айтуға болады. ол тек ие организмінде, екінші экзогенді немесе ол коршаған орта жағдайына байланысты келеді. Жануардың паразит иесі болуындағы үшінші жағдай, онда кабылдағыш иеге жэне вирулентті (ауру тудыратын) паразитке эсер ететін сырткы орта жағдайлардын шарттары болуы. нотижесінде, еезімтал иенің организміне өткен вирулентті паразиттің өмір сүру мүмкіндігін камтамасыз етіледі (Павловский, жэне Гнездилов, 1939). Осындай көптүрлі жағдайлар мен олардың эсері жөнінде Е. Н. Павловский Павловский, В. Г. Гнездилов, Ф. Ф.Талызиннің (1936,1939) плероцеркоидтарға Diphylobothrium latum-нъщ дернэсілі жасаған тэжірбиелерде жақсы көрініс тапкан. Плероцеркоидтар жырткыш балықтардың ішкі мүшелерінде паразиттік тіршілік етеді (алабұға, шортан, нэлім жэне т.б.). Плероцеркоидтармен закымданған үсак жырткыш балықтарды ірі жырткыш балықтар оларды жеп койғанда, корекпен бірге жүтылған плероцеркоидтар, жүі кан жырткыш балык асказанының кабырғасы аркылы өтіп, дене қуысында орнығады. Сонымен бірге, бейбіт балықтарда, мысалы, тұкы балыктарда плероцер коидтар ешқашан табылмайды. Бірақ. тірі плероцеркоитарды жасанды жолымен түкының асказанына енгізсе, олар асказан қабырғалары аркылы дене куысына өтіп, сонда өмір сүреді. Бұл жерде, плероцеркоидтардың аралык иелерінің шеңбері, белгілі балықтардың (тұкының аузы плероцеркоидты жұтуға кабілетті) аузы, ішегінің күрылысы, балык түрлерінің биохимиялык жағдайы 73(тәжірбиелік түрімен тұкы ішегіне ендірілген плероцеркоидтар өмір сүре алады, эндогенді сипатта болады), ал экзогенді сипаты, ол пле- роцеркоидтары бар балыктар (шортан, нэлім жэне т.б.) арасындағы коректік байланыстың жоқтыгы көрінеді, яғнм бұл байланыстың біржақтылығымен сипатталады; жыртқыш балықтар тұқыны жейді, бірак өздері желінбейді. Түкыдағы сияқты миногаға тәжірбиелік түрде енгізілген пле- роцеркоидтар түракталыгі қалады. Плероцеркоидтар миноганьщ тіршілік жағдайында кездеспейді, бүның себебі миноганың асқорыту аппаратының анатомиялык, физиологиялық ерекшеліктеріне бай- ланыеты болады. Миногалар көптеген балыктарға шабуыл жа- сайды, өзінің домалақ аузымен балык денесіне сорып жабысады, онын ұлпаларын, ауыз воронкасының көптеген мүйізді тістерімен үсақтайды. Осындай үсақталуға минога жейтін балықтардағы пле роцеркоидтар да үшырайды. Жаца иелердің плероцеркоидтарымен закымдануының мүмкіндігі кең көлемді жэне тек балыктар класымен шектелмейді. Жоғарыда келтірілген плероцеркоидтарды жасанды жолмен енгізудің табысты тәжірбиелері шөп кұрбакасы. шүбар бакасы. кесірткелер, ок жылан. сұржылан, тіпті, тасбакамен де жасалынған. Сонымен, бүл жерде мысалға келтірілген жануарлардағы плероцеркоидтардың болмауы себебі, осы жануарлардың плеро церкоидтарды жұктыра алмауынан емес, олар плерецеркоидтардың қалыпты иелерінің арасында коректік байланыстың болмауынан болады. Ерекше жағдай тек тасбакада орын алады. оның плеро церкоидтарды жұктырмайтын себебі, тек қоректік байланыстың (экзогенді себеп) болмауынан емес, ересек тасбака асказанының қүрылысына байланысты келеді (эндогенді себеп). Тасбақаларда плероцеркоидтарды жүктыру тек бір жылдық жас тасбакада бола ды, ал ересек тасбаканың асказан кабырғасының сіңірлі тығыздығы плероцеркоидтардың жүғуына кедергі жасайды. Одан басқа, кесірткелермен жасалған тәжірбиелер, тағы бір жағдайдың, яғни температураның осерін анықтады. Істің мэні сон- да, плероцеркоидтармен кесірткелерді жұктыру тек бөлменің тем- пературасында нэтиже береді, яғни плероцеркоидтардың тіршілік ететін жерлерінің температурасына жакын болган жағдайда жүзеге аеады (жазғы уақыттағы тұщы су қоймаларының темпера- турасы). Ал тәжірбиеде кесірткелерді 37°С термостатта ұстағанда, плероцеркоидтардың миграциясы болмайды жэне олар өледі. 74Матов (Matoff, 1944) тәжірбиелерінде температура әсерінің кері бағытта болатынын аныктады. Ол трихинамен өз иелерін емес, әртүрлі амфибияларды, яғни салкынқанды омыртқалыларды жұктырды. Матов амфибияларды (кұрбака, саламандра) 18-25°С температурада бұлшық етті трихинамен жұқтыртанда, ешкандай анык нэтижелерді ала алмады. Енді тәжірбиелік жануарларды термо- статта 3 1-37°С-те ұстағанда, трихина дернэсілдері өзінің капсуласы- нан босап, ішектеріне шығып аталықтары мен аналыктарына дейін, ал саламандраларда, аналыктары дернәсілдерін шығарып және бұлшык етті трихинаға дейін дамыған. Негізінде, соңғы жағдайда гәжірбиелер жасанды жолмен жүргізілді, себебі трихинаның аналықтарыи автор тікелей саламандраның дене куысына енгізген. Бүл келтірілген мысалдар, тұракты түрде көптеген организмдер, ore көп паразиттер контигентіне, керісінше, коптеі ен паразиттер гүракты түрде иелердің оте көп түрлеріне ие болар еді. Одан баска, галданған жағдайлар паразиттің жаңа иелерді исленуі, ортүрлі гэртіпті жағдайлардың комбинациясына. бір бөлігі - эндогенді, бір бөлігі-экзогенді сипатқа байланыстылығын көрсетеді: иесі организмнің күрылысы мен кызметі, паразит пен иенің биоценоздык байланысы, соңында паразиттің ие организміне (температура жэне г.б.) және онда өмір сүруіне көмектесетін немесе өтуіне кедергі келтірмейтін орта жағдайлары жатады. Осыдан. Е.Н.Павловский (1946) мынандай корытындыға келеді: «паразит жэне ие» байланысының орнатылуы кездейсок колайлы белгілері мен ерекшеліктері, эртүрлі организмдерде тэуелсіз физиологиялық дамуына байланысты келеді. Бірак эволюциялык даму кезінде, бүл кездейсок колайлы белгілері мен аракатынастары габиғи сұрыпталу үшін бастапкы негізі болады. Бұнда, «иелер жэне олардын паразиттері» биологиялык жүйесінің пайда болуына окелетін жаңа ерекшеліктер мен байланыстар құрылып, бекітіледі. 75жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|