Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
II БӨ ЛІМ . ПАРАЗИТТЕР Қ ҰРЫ ЛЫ СЫ Н Ы Ң Ж ӘНЕ ТІРШ ІЛ ІК Ц И КЛІН ІҢ БЕЙІМ ДЕУШ ІЛІГІ
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
II БӨ ЛІМ . ПАРАЗИТТЕР Қ ҰРЫ ЛЫ СЫ Н Ы Ң Ж ӘНЕ ТІРШ ІЛ ІК Ц И КЛІН ІҢ БЕЙІМ ДЕУШ ІЛІГІVIII тарау. Паразиттердің тірш ілік ету жағдайына морфологиялы қ бейімделуі Жануарлар элемінің ешкайсысында да паразиттердікі сиякты өте жақсы бейімделушілік жок. Гіаразиттердің арнайы тіршілік ету жағдайына бейімделуі алуан түрлі, біз тек оларға катысты мүшелер жүйесін топтастырып, ең маңызды түрлеріне токталамыз. Мұнда эк- топаразиттер мен эндопаразиттердің бір жердегі, бірдей жүйелерінің бейімделуі эртүрлі сипатта болаіды. Дене і і іш ін і Эктопаразиттер. Алуан түрлі эктопаразиттердің ортақ белгісі, олардың денесінің дорзовентральді бағытта жалпаюы. Мұндай жал- паю иесінің денесіне олардың жақсы бекінуіне мүмкіндік береді. Мүның дэлелі ретінде келесі формалар катарын мысалға атауға болады: инфузориядан Trichodina, Chilodon, Кегопа (гидрадан), не- мертиндерден Monogenoidea, Malacobdella; Myzostomida, Hirndinea, Branchiura, кенелер, бүргелер, биттер, т.б. Осы жануарларға (18-су- рет) қарай отырып, олардың денесінің жалпақ формасының шығу тегі эртүрлі екендігін байқауға болады. Кейбір паразиттердің денесіпің жалпактығы еркін тіршілік ететін ата-тегіне үксағаи жэне ол белгі - организмнің паразиттік тіршілік етуге көшуін жеңілдеткен фактордың бірі. Мысалы, тұкы балығының терісіндегі Chilodon сургіпі мен олардың еркін тіршілік ететін формаларының да денесінің пішіні де жалпайған. Дэл сондай Кегопа инфузорияның дене фор- масы да кұрсак кірпікшслі инфузориянікі сияқты (Hypotricha) жалпайған, яғни мұндағы денелердің жалпаюы, паразиттік тіршілік етудің алдында пайда болған. Осындай шығу тегін жапырақ тэрізді Monogenoidea-ден көреміз, олардың ата-тегі жалпак Turbellaria бо- лып табылады. Ал, паразиттік жалпак кұрттарға, олардың тіршілік жағдайы дене формасының жалпаюына ешкандай эсер етпегенін байқай аламыз жэне мұндай белгілер тек эктопаразиттерде ғана емес, сондай-ақ бездердің жұқа өзектерінде тіршілік ететін (Fasciola 86hepatica) эндопаразиттерде де кездеседі, бірак та оларға жалпак пішінді келгеннен цилиндр тэрізді болтан ыңғайлырак еді. Сонымен катар, Trematodes-тың да денесінің жалпаюы, ол еркін тіршілік ететін ата-тегіне ұксастык болып габылады. Ал, Malacobdella, Myzostomida, Hyrudinea, Branchiura сияқты түрлерінің денесі баскаша, оларға жакын еркін тіршілік ететін туыстарының денесі жалпақ емес. сурет. Немертиндер мен мизостомидтердің паразитизмге бейімделуі: А-қосжактаулы Сургіпе моллюскасының мантия қуысында паразитті тіршілік ететін Malacobdella grossa немертині; В жэне С Myzostoma pulvinar аналык (В) жэне аталык (С) кезеңінде. В-да денесінің шетінде өзгерген параподилері байқалады; кішкентай аталык (аталык кезеңі) аналық дара денесінің артында отыр. С-кейпі В-ға қарағанда көлемін ұлтайту аркылы бейнеленген (Целлер бойынша) Көпшілік жағдайда айтылғандай жалпаю дорзовентральді бағытта жүреді, бүл иесінің денесіне тыгыз бекінуіне мүмкіндік береді. Латеральді жалпаю тек бүргелерде кездеседі. Бүл олардың иелерінің, яғни сүткоректілердің калың түктеріиің арасында оңай қозғалуы үшін кажет. Ал, эктопаразиттердің денесінің кыска неме- се ұзын болуына келсек, эдетте, денесінің кыскаруы жиі байкалады. Алайда, Polychaeta, Penella арасындағы Ichthyotomus сүліктері, баскада паразит Copepoda-nap өздерінің еркін тіршілік ететін туы- старынан кыска емес. Бірак Malacobdella жэне Myzostomida еркін тіршілік ететін немертиндер мен полихеттерден элдеқайда кысқа болады, ал кенелер мен Branchiura-ныңда денесі кыска эрі жалпак болып келеді. Эктопаразиттерде (сондай-ак эндопаразиттерде) кыскарумен 87катар, денесі сегменттелген паразиттердің метамериясының тегістелуі байкалады. Мысалы, барлык Myzostomida өздерінің сырткы буындалуын жоғалту арқылы өте кеп буындалған ата- тегі Polychaeta-ларран ерекшеле- неді. Сегменттердің қосылып кетуі паразиттік шаяндарда өте жақсы байкалады. Ал, еркін тіршілік ететін Copepoda-jya айқын бөлінген кеуде (басымен косылып кеткен І-сегменттен баска) жэне кұрсак бар. Осыған карамастан паразиттік Copepoda- да денесінің буындалуының редукцияға ұшырауының бірка- тар бағыттары байкалады. Бұл бағытты балықтардағы паразит- тер Ergasilus-тан бастауға бола- ды, оның денесі де еркін тіршілік ететін циклоп тэрізді жаксы сег менттелген. Caligidae-нып ба сы 4 сегментпен косылған, ал кұрсағының генитальді сегменті қатты өсіп кеткен, калган кұрсагы мүлдем сегменттелмеген. Соган сурет. Паразиттік Copepoda. А- Наваги желбезегіндегі Lernaeocera branchialis аналығы; В-спиральді оралган жұмыртка капшыктары мен бұтакты бекінгіш аппараты бар окшауланган ұсақ шаян (Петрушевский мен Шульман бойынша) коса эрбір антеннуланың түбі сорғыштарды (lunula) түзеді. Бүкіл денесі жалпайып кеңейген (жыл- жымалы эктопаразитизмніңбелгісі). ЬепіаеіРаежонс Lernaeopodidae- нің (19-20-сурет) бүкіл қүрсағы сегменттелмеген немесе сегмент телген, генитальді сегменті үлғайған, ересек аналык денесінің баска бөліктері сегменттелуін жойып, капшык тэрізді түрге енген. Екі тұкымдастың да аталыктары мен жыныстык жетілмеген аналыктары еркін тіршілік ететін Copepoda-ның дене пішінін сактап, көпке дейін дамудың копеподты кезенінде калады. Осы күйінде ұрыктану жүріп, аталықтары өліп, ал аналыктары өзгеріп, редукцияға үшырайды. Балыктарда паразиты тіршілік ететін Copepoda ұзынша пішінін сақтап калган (Philichthus, 21-сурет), бірак олардың аяқтары катты редукцияланып, бунақталуы азайған. 88сурет. Балыктарда паразиттік тіршілік ететін Lernaeidae тұқымдасының ұсак шаяндары: A-Lernae esocina аналыгы; В-Е- Lernaeocera branchialis; В-камбала желбезегіндегі аталық; С-құрсағынан карағандағы ұрыктанбаған аналык; D-еркін жүзіп жүрген копеподит тэрізді дернэсіл ; Е-пісіп жетілген жұмыртка капшығы бар ересек аналык ' (Клаус бойынша) 1-балык денесіне енуге арналған бастың бекіну өсіндісі; 2-жүмыртка капшығы; 3-балык жабынына бекінуге арналған антенна; 4-көз; 5-ішек; 6-сперматофор калталары; 7-жак аякшалары 89жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|