Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
- Бұл бет үшін навигация:
- II тарау. Симбиоз қубылыстары және оның паразитизмге қатынасы
| 1-сурет. Entodinium caudatum-нын кұйрықты тікенекті формасынан (А) қүйрықсыз формата айналуы (G)
рьерліктің туындауынан болу керек. Осыган ұксас паразиттер иесінің бір гана мүшесінде паразиттік тіршілік етіп, сол иенің басқа мүшесіне ауысуы (ішекте паразиттік тіршілік етіп ұлпага ауысуы немесе канга өтуі) немесе иесін алма- стыру (мүйізді ірі каралардың ішегінде паразиттік тіршілік етіп, кейін жылкыларга ауысуы) жүріп жатқдн процестердің. бэрі. де шектеулі кеңістікте өтуі мүмкін. II тарау. Симбиоз қубылыстары және оның паразитизмге қатынасыСимбиоз (грек symbiosis - бірігіп тіршілік ету) - селбестік, яғни екі гүрге жататын организмдердің тұракты түрде өзара пай- далы тіршілік етуі. Симбиоз жануарлар мен өсімдіктер арасында жиі байқалады. Организмдер үшін бірігіп тіршілік ету, жеке-жеке тіршілік етуге Караганда, анағұрлым пайдалы. Олардың қоршаган ортамен қарым-катынасы жэне одан келетін пайдасы симбиоз аркылы калыптасады. Егер, бірге түратын екі организмнің пайдалы немесе зиянды екені байкалса, эдетте, мұндай катынастардың: мутуализм, комменсализм жэне паразитизм сиякты үш негізгі формасын ажыратып карастыруға болады. Мутуализм кезінде екі бірге түратын организмдер бір-біріне пайдасын тигізеді, комменсализм кезінде біреуі пайдасын көреді, ал екіншісіне ешқандай зиян болмайды, ал паразитизм кезінде бірге тұратындардың бірі пайдасын көреді, ал екіншісіне зиян келеді. Симбиоздың белгілсріне карап, паразиттік жэне еркін тіршілік ететін организмдердің арасындағы негізгі айырмашылыктары айқын көрінеді. Еркін тіршілік ететін организм сырткы ортамен карым- катынаста болады, өзінің биотобындағы климаттық, эдафикалык, биотикалык элементтердің тікелей әсеріне шалдығады. Ал, паразиттік организмнің тіршілігі өзінің иелеріне байланысты келеді. Симбиоздың эртүрлі формасында, екі организмнің сырткы ор тамен жүйелі түрде қарым-қатынаста болуы тиіс. Бір жағдайларда серіктестердің (жүптардың) бірде-біреуі өз бетінше еркін тіршілік ете алмайды немесе эркайсының аз да болса өмір сүруге кабілеті болмайды. Баска жағдайда серіктестердің біреуі екіншісін өзінің сырткы орта жағдайына бейімделуі үшін паіідаланады, яғни өз бетінше өзінің сырткы ортамен байланысын сактайтын тек бір ғана серіктеспен (жұп) бірлесіп тіршілік етеді. Бүл екі жағдайда да организм өзінің толмай түрған жерлерін толтырады, яғни тіршілік етуге бейімделеді жэне осындай касиеті бар организмдермен бірлесіп тіршілік етеді. Мұндай жағдайда тіршілік ететіндердің түрлерін “симбиоз” (“sin - бірге, bios - тіршілік”) деп атайды. 1946 жылы Ш.Д.Мошковский бүл қүбылысты: «симбиоз - екі түрлі организмнің серіктесіп тіршілік етуі жэне сырткы ортамен тікелей карым-катынасты болуы, бірлескен 18күш пен сырткы ортаның кұбылыстарын кабылдауы, бейімделуі», - деп жеткілікті аныктаған. Бірге өмір сүретін организмдер сырткы колайсыз факторлар- дан және жырткыштардан жэне де өзінің коректенуін дүрыстап калыптастыру үшін бейімделіп ыңғайланады. Симбиоздың үш негізгі: комменсализм, мутуализм, паразитизм формаларын карастырайық. Комменсализм (лат. commensalis - табактас. масыл) - эртүрлі организмдердің бір-біріне зиян келтірмей, бірге тіршілік етуі. Олардын біреуі (комменсал) екіншісіне зиян келтірмей уақытша не месе үнемі бірге коректенеді немесе өмір сүреді. Комменсалдарды үш топка бөлуге болады: бірінші топ - комменсал басқа түрге жа- татын организмдердің тағам калдьщтарымен коректенеді: екінші - комменсал өне бойы немесе уақытша басқа организмге (иесіне) жа- бысып тіршілік етуі, мысалы; жабысқак балық - Echeneus naucrates; үшінші - комменсал баска организмдердін ішкі мүшелерінде мекендейді, мысалы, талшыкты карапайымдылардыц опалинина отрядының (Ораііпіпа) өкілдері қосмекенділердің артқы ішегінде тіршілік етеді немесе жерортатеніздік карапус балығы (Carapus acus) тікентерілердің теңіз киярлары өкілінің денесінде тіршілік етеді. Комменсализмге: синойкия, эпиойкия, энтойкия, параойкия сиякты типтер тэн. Бірге өмір сүретін жағдайлардың бірі - синойкия (sin - бірге, oikos үй). Бүл жағдайда жұптардың бірі өзінің кіші мөлшерімен жэне үлкен шапшандығымен баска немесе баска организмнің “түрғын үйіне” сыйуын айтады. Мысалы: Атрһіргіоп балығы ірі актиниялар (Crambactis, Discosoma) кармалауыштарының ортасында тіршілік етіп түрады, ол актинийдің тыныс алуы үшін өзінің суды циркуляция жа- сау аркылы көмектесіп тұрады. Ал, актинияның қармалауыштары ішке карай тартылғанда сол қатарда балык актинияның гастраль куысына еніп актинияның корегінің жартысын пайдаланады. Атрһіргіоп-ның актинийдің уының катынасында улы иммунитеті бар. Атрһіргіоп балығы актинийді корғау түсінігін Слюитер (Sluiter, 1888) дәлелдеді. Ол аквариумға актиний мен Атрһіргкт-ды отырғызып, жырткыш балықтарды да косып койды. Зертгеуші бұл балыктарды айлар бойы ұстады. Бірак актинийді калай аквариумнан алғанда, Атрһіргіоп-ды біраз сағаттан соң жырткыш балықтар жеп кұртты. Он аяқты шаян Arete dorsalis теңіз кірпісінің Heterocentrotus-пен катар жанындағы тесіке бекінеді. Шаянның денесі теңіз кірпісінің 19денесі мен бірдей түске айналып кетеді. Шаянның Роіуопух және Ріппіха туысының кейбір түрлері тірі полихеттердің түтікшелерінде жиі кездеседі, мысалы, Loimia, Chaetopterus. Эпиойкия дегеніміз жануар иенің денесінің үстіңгі жағына ор- наласып тіршілік етеді. Бұған мысал ретінде шаянтәрізділердің Cirripedia туысын жатқызуға болады. Олар планктон организм- дермен коректенеді де, киттердің жэне акулалардың терісінде орналасады. Бүлар Anelcisma squcilicola -акуланың денесінде жэне Согопиіа balaenarum-jx\ киттердің денесінде тіршілік етеді. Қарапайымдылардың арасында эпиойкилерге мысал өте көп. Сорғыш инфузориялар арасында: Dendrocometes paradoxus шаян Cammarus-та, Stylocometes digitatus теңаякты шаян Asellus-те мекен етеді. Бұлар кірпікшелі инфузориялармен қоректенеді және соны- мсн катар иесімсн ешқандай коректік байланыста болмайды. Штаммер (Stammer, 1955) инфузориялар Peritricha-ның эртүрлі су насекомдарының денесінде мекен етуінде дәлелдер келтіреді. Кейбір инфузориялар (Epistylis rotans, Vorticella campanula т.б) насекомдарға тана бекініп қана коймай, сонымен катар детриттердің боліктерінде де емір сүреді. Кейбір организмдер иесімен оте жакын байланыска түседі. Олар иесінің денесіндегі ойыстарға кіріп немесе оның ашык куысты жүйесіне енеді. Мысалы, эртүрлі топтагы жа- нуарлар моллюскалардың мантия куысына енеді, біракөзінің корегін табу үшін соңғысын уакытша тастайды. Ұзындығы 3-6 см бола- тын Apogonichtys strombi балығы Strombus gigas моллюсканың мантия қуысында өмір сүретіндері белгілі, Pinnotheres крабы тактажелбезекгі моллюскалардың мантия куысында, Chaetogaster Іітпае олигохета өзінің иесі Limnae stagnalis-тін денесінде өмір сүреді. Ammodytidae тұкымдасындағы Fierasfer балығы судағы голотурийдің өкпесінде тіршілік кешеді, уакыт өте олар клоака аркылы сыртка иіығып, майда шаяндармен коректенеді (2-сурет). Эпиойкия типі бойынша симбиоздык жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|