Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен Алматы, 2011 (075)

Сөздің буындық құрамы бойынша салыстыру, сөздегі дыбыстың санын анықтау, екінші, ұшінші, төртінші дыбысты атау қиынға түседі.

Дауысты дыбыстарды, сонымен қатар сөзде қатарынан келген бірнеше дауыссыз дыбыстарды тастап кету, сөздегі дыбыстарды ретімен айтқан кезде сөз реверстері («бас» деген сөзде – с, а, б) осы балаға тән қателері болып саналады.

Дизартрияның көмескі түрі бар мектеп жасына дейінгі балалар сөздің басында, ортасында дыбысты қосып, алмастып орындайтын тапсырмаларды мүлдем орындай алмайды. Дыбыстардан және буындардан сөз құру, жинақтау бұндай балалрға қиын емес. Бірақ 4 - 5 дыбыстан құралған, қатарында бірнеше дауыссыз дыбыстар бар сөздерді жинақтауда бұзылыстар кездесуі мүмкін. Реверстердің жиі кездесуі тек қана фонематикалық бұзылудың белгінің емес, кеңістікті бағдарлауының бұзылғанын дәлелдейді.

Сөйлеу тілінің лексикалық-грамматикалық құрылымының қалпы
Балалардың белсенді сөз қорында барлық сөз таптары кездеседі.

Мектеп жасына дейінгі балаларда жалпылама түсініктері бар, жаңа сөздерді жеңіл құрастыралады (мал-малшы). Бір заттарды, олардың әрекетінің белгілерін атауында спецификалық қателер кездеседі. Олар керекті сөзді анықтау және басқа сөздің орнына қолдану кезінде көрінеді («солдат»-«мотрос», «рюмка» - «бокал», «ағаш» - «бұтақ»). Сонымен қатар басқа ситуацияда балалар сөздерді дұрыс, белсенді қолданады. Бұл бұзылысты лексикалық жетіспеушілік деп қарастырмауға болады. Ол бала заттың атауын, оның образымен сәйкестендіре алмағаннан болатын бұзылыс.

Мектеп жасына дейінгі дизартрияның көмескі түрі бар балалар жыл мезгілдерін, тәулік бөліктерін, апта күндерін атауға қиналады. Бірақ балалар белгілерін біліп, оларды сәйкестендіре алғандықтан, бұл бұзылыстар лексикалық емес, уақыттық түсініктерінің жетіспеушілігі деуге болады. Жалпы, бұл балалардың лексикалық ерекшеліктерін сипаттай отырып, олардың өз бетінше сөйлеуінің кедейлігі, сөйлеу тілінің реттеуші және жалпылаушы функцияларының қалыптасуының тежелуін айтып кеткен жөн. Бұндай балалардың сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымында да өз ерекшеліктері бар. Олардың өз бетінше сөйлеуі сауатты, бірақ вербальды штамптары жиі кездеседі. Дизартрияның көмескі түрі бар кейбір балаларда әлеуметтік ортаның және тәрбиесінің ерекшеліктірінің салдарынан сөйлеу тілінің лексика - грамматикалық дамымауы байқалады. Сөздік қорының кедейлігі, жалпылама сөздерді білмеу, негізгі белгілерін ажырата алмауы, сөз жасам процестерінің бұзылуы, аграматизмдердің көп болуы осы жетіспеушіліктің типтік көрінісі болып табылады.

Сонымен, жалпы сөйлеу тілінің дамымауына тән лексика - грамматиканың бұзылыстары дизартрияның көмескі түрі бар балаларда кездеседі.

Өз бетінше сурет бойынша әңгіме құрастырған кезде дизартрияның көмескі түрі бар балалар қалыпты балаларға қарағанда суретке оңнан солға немесе төменен жоғары қарай қарайды, яғни оларда оптикалық – гностикалық бұзылыстары байқалады. Кейбір жағдайда балалар әңгімені жеке бөлшектерді атаумен алмастырады, мысалы, тәтемен бала қарап тұр. Аға жүгіріп барады. Бала құлады. Бала суға батты...

Басқа жағдайда балалар суреттің емес бөлшектеріне мән беріп, әңгіме құрастырады (егер ересектер кезектілігін реттеген болмаса).

Мысалы, «Құс келіп барлық балықты жеп кетті. Ал мында бақалар балық ұстап жатыр. Ал мында олар балықты ағаштан аулап жатыр. Жоқ олай емес. Құтқарушы - бақалар құсты ұстап алып, оны жіберуге мәжбүр етті.» Балада вектор инверсиясы бар екені көрінді (оңнан солға қарай) және көру қабылдауының бөлшектенуі байқалады. Ол уақиғаны дұрыс айталмасада, оны жалпылай білді. Кесілген сюжетті сурет сериялары бойынша әңгіме құрастыру кезінде балалар жақсы көрсеткіштерге жетті. Балалар бұл тапсырмаларды орындағанда суреттерді өз бетінше орналастырды. Суреттерді оңнан солға (кезектілігі 3, 2, 1) қарай болғанымен, уақиғаның кезектілігі сақталған, әңгіме құрамында негізгі мазмұндық бөлшектері сақтаулы болады.

Дизартрияның көмескі түрі бар балаларда байланыстырып сөйлеуінің жоғарыда айтылған ерекшеліктерінен басқа жалпы сөйлеу тіл дамуына тән бұзылыстар кездеседі. Олар сілтеуіш сұрақ түрінде көрсетілген логопедтің көмегін талап етеді. Ситуацияны дұрыс түсінбеуі, суреттерді ретсіз орналастыру, сөз қорының кедейлігі, сойлеу құралдарының дұрыс қолданбауы, көптеген дөрекі агграмматиздер, сурет бойынша әңгіме құрастыру қиыншылықтары (кейде мүлдем құралмауы), кездеседі. Бұл бұзылыстар алдында айтып кеткендей, жалпы сөйлеу тіл дамуына тән бұзылыстар.

Оптикалық-кеңістік түсініктерінің қалпы
Аталған ерекшеліктерді «химерлерді» тануға арналған тапсырмаларды орындаған кезде байқауға болады. Балалар бейнеленген суреттің тек бір бөлігін ғана атайды (оң немесе сол жақтағы), мысалы, «құрт - моншақ» суретін моншақ деп таниды, «сыпыртқы - гүл шоғыры» - «гүл шоғыры» деп таниды.

Балаларда оптико-конструктивті әрекеттің дөрекі бұзылуы байқалады. Қалыпты жағдайда кеңістікті түсіну компоненттері баланың тоғыз жасында ересектердің нормативті көрсеткіштеріне жетеді. 6 жастағы балаларда оптико - конструктивті әрекеттің қалыпты дамуына алғы шарттары бар. Бірақ дизартрияның көмескі түрі бар балаларда Тейлор фигурасын көшіргенде әрекеттің бөлшектенуі және ретсіздігі байқалады.

Сурет әрекеттің белгілі бір кезектілігін сақтамай немесе ретсіз көрсетіледі.

Балаларда метрикалық қателер байқалады: пропорцияларының өзгеруі, фигураларының қысқартылуы немесе созылуы, құрылымдық - топологиялық қателер, фигураның толық образының жоғалуы, бір - біріне қатысты фрагменттердің бірігуі,, түйісу нүктелерімен сызықшаларының сәйкестігі. Бұндай балаларға координаттық қателер тән болады. Оларда суреттерді оңнан солға қарай салу, фигураларды және олардың фрагменттерін кеңістікте дұрыс орналастырмауы, бүтін фигураны немесе оның бөлшектерін 90°, сирек 180° реверсі (бұруы) байқалады. Көптеген балалар суретті парақтың оң жағынан бастап салады және фигураның оң бөлшегі ғана салынады.

Сонымен, дизартрияның көмескі түрі бар балалардың жалпы, ұсақ, артикуляциялық моторикасының бұзылуы байқалады. Дизартрик балалардың қол білезіктері әлсіз және сылбырт, саусақтары икемсіз болып келсе, ал жалпы моторикасыында қимыл –қозғалыстары нақты емес, баяу, тепе тендікті сақтай алмайды. Әрине, мұның бәрі дизартрия шалдыққан балалардың жазу мен оқу дағдыларының қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Сонымен қатар сөйлеу аппаратының қимыл – қозғалысының жеткіліксіздігі сөйлеу тілінің дыбыс айтуының және просодикалық жағының бұзылына соқтырады деп тұжырымдауға болады.

• 
  Этиопатогенетикалық принцип мидың әр түрлі құрылымдарының
  

• 
  Ерте ықпал ету принципі. Дизартрияға бейім «қатерлі топтағы»
  

• 
  Жүйеіл ықпал (жасау) ету принципі
  
• 
  моторикасын;
  
• 
  психикасын;
  
• 
  сенсорлы функциясын;
  
• 
  сөйлеу тілін;
  
• 
  тұлғасын дамытуға бағытталған.
  
• 
  Кешенді ықпал ету принципі: невропатолог, логопед, психолог мамандардың бірігіп жұмыс жүргізуі.
  

• 
  моторлық, сенсорлық, психикалық, сөйлеу функцияларының даму заңдылықтары мен кезектілігін ескеру;
  
• 
  сөйлеу тілінің бұзылу құрылымын ескеру; сөйлеу іс-әрекетінің құрылымдық – функциональді ұйымдастырудың негізгі ақаулығын анықтау; екіншілік бұзылыстарды ескеру;
  
• 
  баланың жасы мен жеке басының ерекшеліктерін ескеру;
  
• 
  бала мен ата-ананың арасындағы өзара қатынасын ескеру, оны барынша пайдалану.
  

қалыпқа келтіру, сөйлеу аппаратының патологиялық рефлекстерін өшіру, артикуляциялық аппараттың ерікті қимылдарын дамыту, фонематикалық қабылдауын дамыту, сөйлеу тілінің дыбыстық, лексикалық-грамматикалық жағын дамыту, түзету, сенсорлық және психикалық функцияларды дамыту. Түзету жұмысы бірнеше бағытта жүргізіледі.

Бірінші бағыт. Бұлшық еттердің тонусын қалыпқа келтіру және

артикуляциялық аппараттың, жалпы, қолдың ұсақ моторикасын дамыту. Ол үшін артикуляциялық аппарат пен қолдың бұлшық етерін сылау (массаж), еңжар, белсенді жаттығулар жасау қолданады. Логопедиялық жұмыс мүмкіндігінше гиперкинездерді тексеру мен сілекейді ерікті өзбетімен жұтуын қалыптастырудан басталады.

дауыстың күшін, әуезділігін, мәнерлігін дамыту. Бұл кезеңде жұтатын ауаның мөлшерін көбейтуге, дауыс шығару кезінде дем шығаруға бағытталған гимнастикалар, жаттығулар қолданады.

Фонематикалық қабылдауын дамыту жаттығулары және дыбысты қою, машықтандыру тәсілдерін қолданады.

Төртінші бағыт. Сөйлеудің негізінде сенсорлық және жоғарғы

психикалық функцияларды дамыту.

Бесінші бағыт. Сөз қорын молайту, сөйлеу тілінің грамматикалық

жағын дамыту. Ауызша сөйлеу тілін, тыныс алуын, просодикасын дамыту. Бұл бағыттар кезектілік болып саналады, кейде тіркесіп, кейде бір уақытта жүргізілуі мүмкін.

Оқушылардың дизартиясын түзетуге бағытталған екі бағдарлама бар (Н.Н. Волоскова, 2002). Айта кету керек, бұл бағдарламаны іске асыру барысында жазу мен оқудың бұзылуын түзетуде қолданатын дәстүрлі әдстемелерді пайдалануға болады.

Бірінші бағдарлама 4 қимыл жаттығулар кешенінен тұрады: біріншісі – қол мен аяқтың үйлестігін (координациясын) дамыту жаттығулары; екіншісі- қолдың ұсақ моторикасын дамыту; үшіншісі- қимылдардың үйлестігі мен ырғақты сезіну; төртіншісі- артикуляциялық моторикасының ырғақтылығын дамыту.

Екінші бағдарлама үш кезеңнен тұрады: біріншісі – буын мен сөздерді ырғақты жазу; екіншісі- сөз бен сөз тіркестерін ырғақты жазу; үшіншісі- сөйлемді, өлеңді, кіші мәтіндерді ырғақты жазу. Әдістеме Д.Б. Элькониннің (1980) төменгі сынып оқушыларын жазуға үйрету кезінде қолданған ырғақты жазуға негізделген.

Дизартрияның қалдық көріністері бар жоғарғы сынып оқушыларында оқуда қиыншылықтар кездеседі, соған байланысты бірқатар патопсихологиялық комплекстер дамиды. Оларда тұлғаның дамуында ерекшеліктер байқалады. Ондай балалар педагогикалық түзету жұмысымен қоса, арнайы психологиялық көмекке, психотерапияға, басқа да арнайы ықпал етуге мұқтаж болады. Арнайы психикалық ықпал етуге жататындар: эмоциональді- стресстік психотерапия, арттерапия, музыкатерапия.
Спастикалық дизартриядағы логопедиялық түзету жұмыс бағыттары
І. Дайындақ кезеңі:

1. Баланың потенциалды мүмкіндіктерін анықтау, логопедиялық ықпал етудің нәтижесін болжап, жоспарлауға маңызды.

2. Дәрігермен тығыз байланыс жасау: психотерапия, дәрімен емдеу, сылау, ЕФК, т.б. шаралар артикуляциялық аппараттың бұлшық еттерінің жұмысын, жүйке импульстарын өткізуін жақсартады.

3. Дайындық және негізгі кезеңдерде баланың есту, кинестетикалық бақылауын қалыптастыру, артикуляциялық аппаратты дайындау (дауыссыз).

1. 
   Сөйлеу кезіндегі тыныс алуын дамыту жұмысы жалғасады.
   
2. 
   Сөйлеу моторикасын дамыту.
   
3. 
   Көру, есту, кинестетикалық бақылауын жетілдіру.
   
4. 
   Сөйлеудің просодикалық жағына ерекше көңіл бөлінеді.
   
5. 
   Дыбыс айтуын түзету. Дыбысты қою кезектілігі, оны машықтандыру спастиканың орнына байланысты.
   
6. 
   Сөйлеу тілінің лексикалық-грамматикалық жағын түзету.
   
7. 
   Дыбыс айтуын түзету мен қатар сауат ашу элементтерін менгеру.
   

2. ИЛТ (интенсивная локальная гипотермия) әдістемесін қолдану (дәрігердің нұсқауы бойынша).

3.Артикуляциялық аппараттың ырғақты қимылын, тыныс алумен, дауыспен сәйкестендіруін кезекпен қалыптастыру.

4. Дыбысты машықтандыруда неғұрлым артикуляцияның қалпының ауысуы аз болса, солғұрлым жұмыс нәтижелі болады (ша, шо, шу, шы).

5. Логопедиялық жұмыстың негізгі бағыты дыбыс айтудың бұзылу түріне байланысты болады.
Жеке сабақтарда жүргізілетін түзету жұмысының негізгі бағыттары

1. 
   Баланың еріксіз қимылдарын азайтатын қалыпты табу.
   
2. 
   Бұлшық еттерді босансыту негзінде гиперкинезді тежеп, беттің
   

• 
  психотерапевтикалық ықпал ету, бұлшық еттердің қатюын азайтып,
  

• 
  сылау (массаж) көбінесе жеңіл, үстүрт сипау, баяу, ұзақтылығы 5
  

• 
  енжар, екі түрлі қимылдар: статикалық және динамикалық.
  

3. 
   Дыбыссыз артикуляция кезінде дұрыс дем алуына үйрету. Алдымен
   

4. 
   Дауысты а, и, у дыбыстарды айту кезінде дем шығару мен дауыс
   

5. 
   Дыбыстарды қою. Артикуляциялық аппараттың қай бөлігнде
   

6. 
   Дұрыс айту мен интонацияны дамыту.
   

Американдық невропатолог және логопед Н. Westlake және D. Butherford (1961) «БЦСА баланың сөйлеу тілін бұзылуын түзету» әдістемесін ұсынды. Ол екі бөлімнен тұрады:

1. артикуляциялық аппаратты, есту, тыныс алу, дауыс шығару мүшелерін әр жағдайда тексеру;

2. БЦСА баланың психологиялық статусы тексеру (әсіресе 1-ші жылы), диалогтық, еркін сөйлеуін дамыту, фонациясын дамытуда әр түрлі жаттығуларды пайдалану.

Канадалық логопед Marie Crichmay (1997) өзінің әдістемесінде артикуляцияға, тілдің қимылына, олардың денесінің қалпына байланысты бас пен артикуляцияны жеңілдететін қалыпты табуына ерекше көңіл бөледі.

Е. Ф. Архипова (1989) өзінің әдістемесінде сөйлеуге дейінгі кезеңде баланың психомоторлық функциясын белсендіру мен дамытуға негіздейді. Балалардың дауыс функциясын және тактильдік-кинетикалық функциясын белсендіруге әр түрлі ықпалдар қолданады.

Солай, дизартрияның көмескі түрі бар баларда жазбаша сөйлеу тілінің қалыптасуына қатысатын функциялары мен процестерінің бұзылуы байқалады. Түзету жұмысында жазу мен оқуының бұзылуын алдын алуға бағытталған сабақтар енгізу керек. Түзету жұмысының кезектілігі қатаң бекітілген.

Сондықтан ұсынылып отырған кезеңдермен жаттығуларды ұстану қажет. Әр кезеңнің ұзақтылығы өзгеріп тұруы мүмкін. Ойткені, дизартрияның көмескі түрі бар балалардың бұзылыстарының күрделігі әр түрлі болады. Сабақты топпен және жеке түрде өткізуге болады. Дизартрияның көмескі түрінің салдарынан жалпы сөйлеу тіл дамымауының II-III деңгейдегі балалар жеке топта оқытылады. Бұл топта жүргізілетін түзету жұмысы жалпы сөйлеу тіл дамымауы тобында қолданылатын әдістер және тәсілдермен толықтырылады. Жұмыс дайындық кезеңнен басталады. Бұл кезеңде сабақтар қимыл - қозғалыс сферасын (жалпы, ұсақ, артикуляциялық мрторикасы) дамыту, дұрыс тыныс алуы дағдыларын жою және машықтандыру, сөйлеу тілінің просодикалық жағын дамыту сабақтары бірлесіп өткізіледі. Сабақта қалыптастырылған дағдылары уйде бекітілген жөн.
Түзету жұмысының кезектілігі
I. Қимыл- қозғалыс сферасын дамыту.

1. Жалпы қимыл-қозғалыс сферасы.

2. Ұсақ моторикасын дамыту.

а) қимыл - қозғалыс актісінің кинестетикалық компоненттерімен тактильді сезімдерін дамыту.

б) қимыл - қозғалыс актісінің кинетикалық компонентін дамыту:

-қол басының қимыл-қозғалысы;

-қол саусақтарының қимыл – қозғалысы;

-екі қолмен жасалатын жаттығулар.

3. Қимыл - қозғалыс динамикалық кординациясы (үйлесімі).

4. Қолдың қимыл-қозғалысының реципрокты үйлесімін дамыту.

II. Дұрыс тыныс алу дағдыларын қою және дамыту.

1. Төртфазылық диафрагмальды тыныс алуын дамыту.

2. Мұрын және ауыз арқылы тыныс алуын дамыту.

3. Тыныс алу дағдыларын қимыл – қозғалысымен біріктіру.

4. Тыныс алу дағдыларын қимыл-қозғалыста бекіту.

5. Сөйлеу кезіндегі тыныс алуын дамыту.

III. Дауыстың жоғарлығы мен күшін және интонациясын дамыту (сөйлеу тілінің просодика жағын).

1. Дауыстың күшін дамыту.

2. Дауыстың диапазонын дамыту.

IV. Мимикалық және артикуляциялық жаттығулар.

1. Мимикалық жаттығулар.

2. Саливацияны азайту және спастиканы кетіру.

3. Артикуляциялық гимнастика:

а) төменгі жақ сүйектерге арналған жаттығулар;

б) ерінге арналған жаттығулар;

в) тілге арналған жаттығулар;

г) бұзылған дыбыстарды қоюға арналған жаттығулар.

V. Көріп қабылдауын, талдау және жинақтау дағдыларын, кеңістік түсінігін дамыту.

1. Көріп қабылдау, талдау және жинақтау дағдыларын дамыту.

2. Кеңістік түсінігін дамыту.

3. Сыртқы кеңістік жайында түсініктерін анықтау және кеңейту.

4. Өзіне байланысты кеңістіктегі бағытты анықтау.

5. Бір - біріне қатысты заттардың оринтациясын (бағытын) анықтау.

6. Қарама - қарсы тұрған адамның дене схемасына қатысты оринтациясы.

7. Құрастыру.

8. Қағаз бетіне қатысты ориентациясы.

9. Кеңістіктің вербальды маркировкасы:

а) кезектілікті игеру;

б) сурет, сюжетті серия бойынша әңгіме құрастыру;

в) логикалық - грамматикалық конструкцияларды игеру.

VI. Фонематикалық қабылдауын, талдау және жинақтау дағдыларын дамыту.

1. Сөзсіз дыбыстарды қабылдау және ажырату:

а) есту зейнін дамыту;

б) ақырын, қатты шығарған дыбыстарды ажырату;

в) ырғақтық сезімін дамыту;

2. Сөйлеу тіл дыбыстарын қабылдау және ажырату:

а) дауыстың және сөйлеудің интонированиясын ажырату;

б) сөйлеу зейінін дамыту;

в) акустикалық - артикуляциялық белгілері ұқсас фонемаларды дифференциалдау.

3. Қарапайым дыбыстық талдау және жинақтау дағдыларын дамыт:

а) қарапайым дыбысты жинақтау дағдыларын дамыту;

б) дыбыстық - буындық талдауын дамыту.

1. Бұзылған дыбысты қою.

2. Дыбыстарды машықтандыру және сөйлеу тілге енгізу.

3. Қойылған дыбыстарды ажырату.

VIII. Сөйлеу тіліндегі ақаулықтарды жою.
Зондпен массаж (сылау)
Дизартриясы бар балалардың және сөйлеу тілі бұзылысының кешенді сипаты неврологиялық сиптоматиканың, эмоционалдық ерік-жігер сферпасының бұзылысымен толуғуы бұл категогриядағы балалардың мектепте оқуына дайындығын төмендетеді. Көбінесе дыбыс қоюдың әдеттегідей тәсілдері керекті нәтижені көрсетпейді: артикуляциялық қатары ұзақ қалыптаспайды, бақылау жүргізілмесе тез жайылып кетеді, қойылған дыбыстар баланың өзіндік сөйлеу тілінде ұзақ уақыт машықтанбайды.

Логопедиялық әсер етудің тиімділігі түзетушілік-педагогокалық әрекетті жүзеге асыратын мамандардың біліктілігіне байланысты болып келеді.

Е. Н. Новикованың ұсынған массаж жасау дизартриядағы кешенді медициналық-педагогикалық жұмыстағы ең тиімді әдістердің бірі болып табылады.

Оның мәні артикуляциялык мүшелердің жарақаттанған бөліктеріне ( тіл, жақ, бет, жұмсақ таңдайдың) зондпен мақсатты турде ықпал етуде негізделеді. Массаж булшық еттердің қалпын өзгертеді: тамаққа тәбетін белсендіреді, оньң біркелкілігін және қысқаруын жаксартады, қалыпты сөйлеу тілі әрекетіне қажетті кинестетикалық сезімдеріне үлесін тигізеді. Зондпен массаждың түрлі тәсілдерін қолдану арқылы бұлшық еттінің тонусын жоғарылатуға немесе төмендетуге, қанайналымын жылдамдатуға, ұлпадағы айналым процесін жоғарылатуға болады.

Классикалық массажға қарағанда зондтың көмегімен артикуляциялық аппараттың терең орналасқан бұлшық ет ұлпаларына әсер етуге болады, құсу рефлексінің, сілекей ағудың алдын-алуға болады.

Логопедиялық және педагогикалық әсер етудің әдеттегі тәсілдерімен бірге зондпен массажды қолдану логопедке дыбыстың қойылуын 2-3 есе жылдамдатып, ең алдымен дизартриясы бар балада дыбысты машықтандыруға көмектеседі. Мектепке дейінгі мекемелерде зондпен массаж жасаудың жүйелі түзетушілік жұмысына мынадай жағдайлар қажет: мұғалім -логопедтің әдістемелік және техникалық дайындығы, соған сәйкес логопедиялық кабинеті жабдықтау, мұғалім-логопедтің невропотлогпен бірлескен әрекеті, мұғалім-логопедтің тәрбиешілермен байланысы, ата-аналарды түзету процесіне кіргізу.

Мұғалім-логопед зондпен массаждың техникасын ғана біліп қоймай, сонымен бірге массаж тәсілдерінің физиологиялық әрекеті жайлы түсініктері болуы керек. Сөйлеу тілі аппаратының анатомиясын, булшық еттерінің, қан тамырларының, жүйке жуйесінің топографиясын, артикуляциялық мүшелерінің тексеру әдісін білу массаж тәсілдерін дұрыс қолдануға көмегін тигізеді. Зонд массажын қолданып жургізетін сабақты жарық 14-16 шаршы метрлік кабинетте, температурасы +22° төмен емес болатындай жургізу керек. Массаж жасағанда бала жартылай жатуы керек, соның себебінен кабинетті қалың төсек және биік жастығы бар кушеткамен жабдықтау керек. Міндетті түрде әр балаға зондтың жеке комплекстерін, салфетканы, дизенфекцияланган ерітіндіні қолдану керек.

Мұғалім-логопед зондпен массаж жасаудан бұрын баланың денсаулығы және неврологиялық симптоматикасы, бұлшық еттерінің инервациясының парез және паралич түрендегі бұзылысы жазылған педиатрдың невропотологтың, отоларингологтың қорытындысын мұқият зерттеп шығуы керек. Егер балада туберкулездың асқынған формасы, коньюктивит, еріндегі ұшық немесе ауыз қуысындағы басқа инфекциялар, фурункулез, стоматит болса массажды жасамау керек. Дизартрясы бар баладағы гипертензионды-гидроцефалды, церебрастеникалык синдром, кимыл-козғалыс бұзылыстарының синдромы мұғалім-логопед пен невропотологтың көмегінің кажеттілігін сипаттайды.

Массаж жасау үшін баланы ынғайлы орынға жатқызып, өзін еркін ұстауына мүмкіндік туғызу керек. Бет бұлшық еттеріне біртіндеп, сатылай массаж жасау жұмысын жүргізу керек. Ондағы мақсат- дыбыс шығаруда тіл қимылының әлсіз қалпын ширату, дыбыс шығару әрекетін жақсарту, жаратылысында табиғи кемістігі бар жақтарын мүмкіндігінше түзету.

Зонд арқылы массаж бастамас бұрын маман қолына 7-8 рет әзірлеу массажын жасап, біраз икемге келтіргені жөн. Массаж жасау әдіс-тәсілдеріне қысу, сырғанату, үйкелеу, бұрау, тілдің бұлшық еті үшін жасалынатын созу түрі жатады.

Баланың менгеру қабілетіне байланысты әр сылау жасау уақыты 20-25 минут көлемінде орындалады. Логопедтік массаж жасау кезінде бір-біріне себін тигізіп, сабақтасатын басқа да жаттығулар жасауды енгізген дұрыс:

• 
  жақтың массажынан 2-3 жаттығу;
  
• 
  бет ұшы массажынан 2-3 жаттығу;
  
• 
  ауыз қуыс айналасының бұлшық еттеріне зонд, қол арқылы жасалатын 2-3 жаттығу;
  
• 
  тілдің бұлшық еттеріне зонд, қол арқылы жасалатын 2-3 жаттығу;
  

(Е. В. Новикованың зондтары)

Бұл зонд құсу рефлексінің шегін анықтауға және оны алу үшін арналған. Зондтың ұштары өткір емес, сондықтан бұлшық еттер зақымдалмайды. Ол бұлшық еттерді піспектеуге арналған. Осындай ықпалдың нәтижесінде бұлшық еттер белсенді жиырыла бастайды.