Оқулық-әдістемелік бағдарлама. Семей, 2007ж

Семей, 2007ж.

КСРО Мемлекеттік сыйлығының иегері, ҚР-ның еңбек сіңірген мұғалімі, Қазақ ССР, СССР Халық ағарту ісінің озық қызметкері, ҚР білім беру ісінің құрметті қызметкері, «Құрмет» орденінің иегері, әйгілі ұстаз, құрметті профессор Қ.О.Бітібаеваның бұл еңбегі қазіргі кезең әдебиетін тереңдетіп оқытуға негізделген. Оның бағдарламасы, әдістемесі мен инновациялық технологиясы қоса берілген. Тағы бір жаңалығы - бұрынғы оқу бағдарламаларына енбеген, бірақ сөз өнерінде өзіндік қолтаңбасымен ерекшеленіп жүрген көрнекті қаламгерлер туындыларына орын бергендігі. Құзырлылыққа негізделген тапсырмалар, оқушы мен мұғалімге жеке дара ұсынылған ғылыми еңбектер тізімі, әсіресе әр туындыға берген терең талдаулары сөз жоқ оның оқулықтық сипатын дәлелдеп тұр. Еңбектің мұғалім-оқытушыларға, магистрант-студенттерге, оқушыларға берер көмегі зор.

Пікір жазғандар:

1. 
   Картаева А – филология ғылымының кандидаты, ШҚМТУ-дың аға оқытушысы.
   
2. 
   Құрманбаева Ш.Қ – филология ғылымының кандидаты, доцент, ШҚМТУ-дың оқытушысы.
   
3. 
   Мұқашева М.Қ – ғылым магистрі, жоғары санаттағы жаңашыл ұстаз.
   

Пәндік бағдарламаның оқулық-әдістемелік түрі тұңғыш рет жазылып, сіздердің назарларыңызға ұсынылып отыр. Еліміздегі түбірлі өзгерістер білім беру ісін реформалауға алып келді. Әлемдік білім беру кеңістігіне ену мақсатындағы 12 жылдық оқу мерзімі табалдырығымызда тұр. Оның стандартында: «Қазіргі кездегі білім беру сапасы оқушылардың түрлі қызметтер саласындағы проблемаларды өз бетінше шешу мүмкіндігін қамтамасыз ететін қалыптасқан негізгі құзыреттілік түріндегі білім беру нәтижелерінің жетістіктерімен түсіндіріледі»-делінген [14, А, 2006ж].

Аталмыш құжатта негізгі құзыреттіліктер түріндегі күтілетін нәтижелер ретінде ұсынылған білім беру жүйесінің мақсаттары былай сараланған:

-проблемаларды шешу құзыреттілігі мен өзіндік менеджмент;

-ақпараттық құзыреттілік;

-коммуникативтік құзыреттілік [2.12].

Жаңашыл ұстаздар ежелден-ақ, яғни дәстүрлі оқыту кезеңінде де проблемаларды шешу, оқушыларды зерттеу, іздену жұмыстарына баулу, іс-әрекеттің әмбебап тәсілдерін меңгерте отырып, құзыреттіліктерді қалыптастыратын тапсырмалар арқылы терең білім беруді жүзеге асырып келді.

Бағдарламада әдебиетті құзыреттілік тұрғысында оқыту басшылыққа алынды. Сондай-ақ баланың «Мен» менталитетін қалыптастыру, дарыны, қабілетін дамыту, өзін-өзі оқыту; өзін-өзі тану; өзін-өзі таныту ұстанымдарына да назар аударылды. Әдебиетті сөз өнері ретінде оқыту, әдеби шығармаларды ұлттық қазына, ұлттық рух, шығармашылық іс-әрекет, мәдениеттің бір бөлшегі ретінде қабылдау мәселесі негізгі ұстаным болды. Бағдарламада, әсіресе, берілетін білім мазмұнын жаңалау, жаңғырту ісіне айрықша назар аударылды.

-Бұрыннан да бағдарламаларға кіріп, оқытылып жүрген авторлар шығармалары қайта қарастырылды, сұрыпталды. Партиялық әдебиет, социалистік реализм талап-тілектерінің негізінде жазылған, көркемдік жағынан әлсіз туындылар орнына нағыз сөз өнері биігінен көрінетін поэтикалық қуаты мықты, жарқырап тұрған алмас жырлар мен шебер жазылған шығармаларға орын берілді.

-Қазіргі жас буын өз заманының әдебиетін, буырқанған дәуірінің сөз өнерін, оның жан даусын білуі керек. Сол себептен де қазіргі қазақ әдебиетінің тың құбылысына айналған, бұрын оқу бағдарламасына енбеген, өкінішке орай қалыс қалған қаламгерлерге назар аударылды. Мысалы, Мырзабеков Кеңшілік, Жақыпбаев Жұматай, Әбдікәкімов Тыныштықбек т.б сынды ақиық ақындар туындыларына орын берілді.

-Қазақ әдебиетін былай қойып, әлемге танымал болып қалған Оразалин Нұрлан, Иран-Ғайып (Иранбек Оразбаев), Раушанов Есенғали, Исраил Сапарбай, Жұмаділов Қабдеш т.б шығармашылығы бағдарламаға енгізілді. Сондай-ақ, Поэзия Махамбеті» аталып, поэзия әлемінің жарық жұлдызына айналып кеткен Оңғарсынова Фаризаның, Есдаулетов Ұлықбектің шығармашылықтарына айрықша көңіл бөлінді. Жекелеген шығармалары ғана емес, (бұрынғы бағдарламалардағыдай) тұтастай оқыту қарастырылды.

Ескерту: Бағдарламаға кірген басқа да авторларға осындай талап қойылды.

Енді еңбекті оқулық-әдістемелік бағдарлама деуіміздің себебіне тоқталайық. Ол үшін оның құрылымына назар аударыңыз:

Ал әдістемелік бағдарлама дейтініміз, тапсырмалар жүйесі, оны орындаудың әдіс-тәсілдері, технологиясы нақтылана беріліп отырды. Әрине, пәндік бағдарламаға қойылатын дәстүрлі оқытудан қалыптасқан талап бар. Ал технологиялық оқыту ұстаздардың шығармашылық ізденісіне кең жол ашып отыр. Мәселе, бұл еңбектің формасында емес, мазмұнында жатыр деп ойлаймыз. Мақсатымыз сіздерге көмек беру ғана (әрине қажет деп тапсаңыз). Бағдарлама әдебиетті тереңдетіп оқытатын және гуманитарлық бағыттағы сыныптар, факультативтік курстар үшін пайдалы деп ойлаймыз. Оны автордың «Әдебиетті тереңдетіп оқыту» атты Білім және ғылым министрлігі бекіткен, ұстаздардың сұранысы бойынша бірнеше рет басылып шыққан еңбегінің қосымшасы екенін де ескерерсіз. Бағдарламаны шартты түрде 12 сыныпқа арналған деп отырмыз. Кейбір қаламгерлерді 11 сыныпта да оқытуға болады. Сағат санын қоймадық. Алдыңыздағы оқушылардың жеке бас ерекшелігі, қабілетіне қарай, ең бастысы, бөлінген сағаттар санына орай оны өзіңіз бөліңіз. Тәжірибеде пәндік бағдарламаларды мұғалімдер ғана пайдаланады. Ал біз ол оқушылардың да алдында жату керек дейміз (өз іс-тәжірибемізде осылай). Бағдарлама бала үшін бағдаршам болу керек. Олар өзі оқып жатқан сыныптағы әдебиет пәнінен қандай білім алады, кімдерді оқиды, соны алдын-ала біліп отыруы қажет. Ондағы әр қаламгерге, оның туындыларына берілген талдау, тапсырмалар жүйесі ғылыми жоба жазам, болашақ әдебиетші болам деген оқушылардың зерттеу, іздену тақырыбын таңдап алуларына да жол ашады.

Бағдарлама Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының негізгі талаптарын, мақсаттарын ұстаным ете отырып жазылды.
І

Тарихи романдардаѓы халыќ, ел таѓдыры, т±лѓалы адамдары, азаттыќ ‰шін к‰рес.
Есенберлин Ілияс (1915-1983ж).

Аса кµрнекті ќазаќ жазушысы, аќын, публицист, ќоѓам ќайраткері. Проза, соныњ ішінде тарихи роман жанрын дамытудаѓы ерен ењбегі. Ілияс Есенберлин жєне ќазаќ µнері, мєдениеті. ЌР Мемлекеттік сыйлыѓыныњ иегері.

-1915 жылы 10-ќањтарда Аќмола облысы, Атбасар ќаласында дүниеге келуі.

-1940 жылы Ќазаќстан мемлекеттік Кенметаллургия институтын тємамдауы. Инженер, шахта бастыѓы болып істеуі. Отан соѓысына ќатысуы.

-1942-79 жылдар арасында басшылыќ ќызметтерде болуы. Орталыќ комитет н±сќаушысы, Филормония директоры болуы.

-Єдебиетке поэзиямен келуі. 1945 жылы «Айша», «Сұлтан» поэмаларын жазуы.

-1957 жылы «Большевик туралы поэма», 1959 жылы «Біржан сал трагедиясыныњ» жарыќ кµруі.

-Проза саласында 1960 жылдары атсалысуы. Оныњ тарихи роман жанрын дамытудаѓы ерен ењбегі. Прозасыныњ таќырып ауќымдылыѓы, кµркемдік єлемімен даралануы.

Есенберлин шыѓармаларыныњ басты ерекшелігі:

Есенберлинніњ романдары арќылы ќазаќ тарихыныњ бірнеше ѓасырѓа созылѓан тарихи єрі кµркем полотносын жасауы. Сюжет пен композициядаѓы т±тастыќ. Характер жасау шеберлігі, суреттеу ќ±ралдарыныњ, тіл байлыѓыныњ, кµркемдік єлемініњ ерекшеліктері.

-Ќазаќ єдебиетіндегі т±њѓыш трилогия ретіндегі мањызы. Негізгі арќауы – ХV-ХІХ ѓасырлар арасындаѓы ќазаќ елініњ басынан кешкен тарихи оќиѓалары, азаттыќ ‰шін к‰ресініњ наќты деректерге с‰йене, шындыќпен жазылуы.

-Солт‰стіктен Жоњѓар ќонтайшылары, Оњт‰стіктен Ќоќан, Хиуа хандарыныњ, К‰ншыѓыстан Ќытай боѓдыхандарыныњ бірінен кейін бірініњ ќазаќ елін ќанѓа бµктіріп, бµрідей талауыныњ тарихи да кµркем полотносыныњ жасалуы.

-Ел ќорѓау шайќастары, Таќ ‰шін талас, жер ‰шін болѓан ќаќтыѓыс, єдет-салт, халыќтыњ ауыр т±рмысы. Бас ќаћарман – халыќ. Халыќтан шыќќан батыр, елжанды азаматтар.

-Идеялыќ-эстетикалыќ нысаны, жанрлыќ ерекшеліктері, ќаћармандар психологиясы, ойлы лирикалыќ шегіністерге негізделген монологтар. Халыќ мифін, ањыз-єњгімелерін шебер ќолдана білуі. Тарихи шындыќ пен кµркем шешім.

-Ќоѓам ќайраткерлері, хандардыњ т±њѓыш рет тарихи т±лѓаларыныњ сомдалуы. Кесек т±лѓалар жасаудаѓы шеберлігі. «Алмас ќылыштаѓы» Єбілхайыр, Жєнібек, Ораќтар;«Жанталастаѓы»- Б±ќар, Абылай, Баян батыр, Т±яќтар.

«Ќаћардаѓы» - Кенесары, Ќоњырќ±лжа, Сейтен, Байтабандар.

-Басќыншылар бейнесіндегі тарихи шындыќ. Олардыњ ќонтайшылар, жансыздар, жаушылар, жасауылдар, емшілер, жендеттер, саудагерлер, єміршілер екендігі.

-Лирикалыќ шегіністер;

- Авторлыќ баяндаулар, суреттеу, єњгімелеулердіњ тарихи полотно жасаудаѓы орны.

-Кейіпкерлердіњ жан д‰ниесі, сезімі, толѓаныстарыныњ шебер берілуі. Монологтардыњ мањызы.

-Жазушы тілініњ ш±райлылыѓы: портрет жасауда, суреттеме берудегі.

Трилогияныњ мањызы. Халќымыздыњ тарихындаѓы аса ќиын, шытырманды кезењдердіњ тарихи шежіресініњ жасалуы. Жазушыныњ єдеби шеберлікпен ѓана емес, тарихќа бойлай отырып, оныњ ішкі, сыртќы д‰ниелерін шындыќпен кµрсете білуі.

-Есенберлинніњ б±л романдарды ќызыл империя кезінде жазуы. Сол себептен де хандардыњ, ірі ќоѓам ќайраткерлерініњ бейнесін сомдауда тарихи шындыќтан ауытќып, олардыњ ќаталдыѓын кµрсетуге кµњіл бµлгені.

-Жазушыныњ «Алтын ќ±с», «Ѓашыќтар» романдарындаѓы ѓашыќтыќ, адамгершілік, биік парасат пен аласорѓан ар-±жданныњ сµз болуы.

Пєнаралыќ байланыс: Ќазаќстан тарихы 15-19ѓ.

Єдебиет теориясы: Трилогия, тарихи роман туралы т‰сініктерін дамыту. Сюжет пен композиция т±тастыѓы, авторлыќ баяндаулар, суреттеулер, єњгімелеулер. Кµркем шыѓармадаѓы авторлыќ позиция.

Сын-зерттеу ењбектер. Оќушыларѓа:

1.Ќазыбеков «Халќы с‰йген жазушы»

2..«Ќазаќ єдебиеті» энциклопедия, А.-1999ж.

Ќазаќ жазушылары (аныќтаѓыш), А.-2004ж.

1. 
   Бердібаев Р. «Тарихи роман мєселелері», А.-1978ж
   
2. 
   Алпысбаев Ќ. «Тарихи шыѓарма таным жєне кµркемдік», А.-1999ж.