Оқулық-әдістемелік бағдарлама. Семей, 2007ж

Ќазаќстан тарихы.

1. 
   Аупбаев Ж. «Олжас», «Халыќ жаршысы».
   
2. 
   Ќазаќ єдебиеті (энциклопедия), А.-1999, 607б.
   
3. 
   Ќазаќ жазушылары (аныќтаѓыш) 2004. 291б.
   

1. 
   М.Аќынжанов «Батыл да байымды ойлар».
   
2. 
   А.Егеубаев «Шабытты шалќар аќын».
   

Аќын, жазушы, аудармашы, публицист, ќоѓам ќайраткері. Ќазаќ ССР Мемлекеттік сыйлыѓыныњ иегері, Халыќ жазушысы.

1939 жылы Атырау облысында д‰ниеге келуі. 1961 жылы Гурьев мемлекеттік пединститутын бітіруі. Ењбек жолын ±стаздыќпен бастауы. Республикалыќ єр т‰рлі газет-журналдарда ќызмет етуі. Ќазіргі «Аќ желкен» журналыныњ бас редакторы екендігі. Аќындыѓы, жазушылыѓымен ќоса, туысќан халыќтар єдебиетініњ ірі µкілдері. Чили аќыны П.Неруда жырларын, кейбір драмалыќ туындыларын ќазаќшалауы.

Оњѓарсынованыњ ЌР Парламентініњ екі д‰ркін мєжіліс депутаты болуы, қоғамдық-саяси істердегі келбеті.
Шыѓармаларыныњ басты ерекшелігі:

Поэзия әлеміне именбей, іркілмей, өз «Менін» ұлықтай кірген, «Мен – даланың қызымын», «Менде бір толғаныс бар», «Менде бір тебіреніс бар»-деп, шабыт пен пафосты әр жырына арқау етіп келе жатқан Оңғарсынова жырларының бүгінгі әдебиет әлемінен алар орны мен маңызы. Қазақ поэзиясында ақын әлемі, ақындық шеберлік мектебінің қалыптасуы. Ақын жырларының күн отына суарылып, жанартау жарқылына малып алған семсердей өткірлігі, қуаттылығы, алаулаған жалыны. Парасат пен биік мақсаттарды, азаматтық рухты ұстаным еткен оның туған әдебиетін биік тұғырға көтеруі. Әсіресе өлең құрылысына түбірлі бетбұрыс әкелуі. Ұлттық колориті, ұлттық бояуы мен ұлттық келбеті. Ақын жырларының басты қайнарлары: қобыз сарыны мен домбыра үніне қосылып, халқын, оның тағдырын желмая жырларымен толғаған, шешендік пен даналыққа толған «дала әулиелері», «дала философтары» - жыраулар үлгісі екендігі. Сол үлгіні дамытып, өлең құрылысын жаңалауы. 5,7,15 одан да ұзақ термелеп, тақпақтап келетін екпінді, тегеурінді, шымыр тармақты өлеңдерді, бұрын-соңды қазақ поэзиясында кезікпейтін ерікті және ақ өлең түрін кіргізуі. Көтерген тақырыбына сай өлең түрлерін де құбылтып, жаңалап отыру шеберлігі. Махаббат жырларындағы терең де нәзік сезімге құрылған өлеңдерінің халық, ел тағдыры, адамдар бойындағы кемшіліктерді жырлайтын өлеңдерінде қаһарланып, айбарланып, қуатты екпінге құрылған бунақтар мен тармақтарға айналып, ырғағы күшейіп, ұйқасы түрленіп, дыбыстары әр түрлі әуенмен әрленіп, күмбірлеп, арқырай жөнелуі. Әр дыбыс, әр сөзінің әуезділігі мен көркемдігі. Өлеңінің ұйқас ырғақтарын қара сөздік екпінді интонацияға ұштастырып, поэзияға жаңа жүйе әкелуі.

Жыраулар дәстүріндегі шешендік пен ділмәрлық, даналық өнерді әлем поэзиясының үлгілерімен ұштастыруы. Өлеңдерінің ерекше мелодикасы, әр дыбысынан ән төгіліп, әр сөзінен күй төгіліп тұратын қасиеті. Ақын мен қоғам – егіз. Оның өзекті мәселелерін сұңғыла көріпкелдей дөп басып көрсетуі. Ақын жырларының µз таѓдыры арќылы µзгеніњ таѓдырын жырлайтын лирикалыќ шежіре екендігі, сондай-ақ тыныштыќ жыры емес, арќыраѓан арѓымаќ жырлар, ±лттыќ рух, ±лтжанды мінез, пєлсапалыќ терењ тұжырымдар, афористік аќыл-наќылдар, шешендік оралымдарѓа толы поэтикалыќ палитрасы бай жырлар екендігі.

Шыѓармаларына талдау: Туѓан жер, Отан, оныњ Адамы, ќоѓамдаѓы келењсіздіктер аќын жырларында.
«Дала – меніњ ќазынам, жыр сандыѓым».

Лирикалыќ ќаћарманныњ туѓан жерге, даласына деген аќ сезімі. Дала, оныњ жусаны. Кермек дєнді жусанда жатќан ќасиет, кие. Аќынныњ ж±пар иісті дала г‰лін емес, жусанды жырлау себебі. Жусан аќын ‰шін дала, аќынныњ µзі, халќыныњ ±лы махаббаты. ¤лењніњ ±лттыќ рухы, лирикалыќ кейіпкердіњ мµлдір сезімі.

-¤лењ негізіндегі замана шындыѓы, тіл таѓдырыныњ Жан айќайымен берілуі. Егіз жолды жырларда жатќан халыќ ќасіреті, жер ќасіреті, тіл трагедиясы. Таќтыњ ‰стемдігі, µктемдігі, тексіз таќ иесініњ астамдыѓы. Таќ астында тапталѓан ар-±ят, имандылыќ, ±лттыќ рух, ±лттыќ сана, ±лттыњ µзі. Жыр – тіл аѓасы, ана азасы, аќыл-ой азасы. Бар жолдардыњ афоризмге, даналыќќа ќ±рылуы.

Аќын µлењдеріндегі ж‰йелі ойлар, проблемалар. ¤лењніњ «Адам ќ±нымен» ‰ндестігі. «кел, адамдар, бір-біріњді, ±лыларды тірісінде сыйлањдар» дегендей атой салып т±рѓан шаќыру ‰ні. Аќын жырларына тєн биік парасаты мен биік рухтыњ айќын кµрінуі. Айќын ой, б±лжытпас дєлелдер, Фариза аќынѓа тєн ±рымтал шынайылыќ. Оныњ тµртк‰л д‰ние адамдарына тєн ортаќ ќасиеті. Кемшіліктерді айќын да дєл б±лжытпас дєлел арќылы µткір шындыќпен µре беруі.

Аќша билеп т±рѓан ќоѓам келењсіздігініњ кµрінісі. Рухани азу «аќша - арсыз» тойымсыздыќтыњ табанында жаншылѓан Адамдыќ пен Адалдыќ. Аќынныњ ешкімге бас имес µр даусы, µр рухы, жан айѓайы. ¤лењдегі метафоралардыњ орны. Жања, тыњ баламалар жасаудаѓы аќын шеберлігі, тіл байлыѓы, поэтикалыќ тілді дамытуы. Мысалы, аќша-ќ±зѓын, аќша-сайќал, аќша-арсыз т.б. Шағын өлеңде жаһандану кезіндегі, өтпелі дәуірдегі моральдық азудың батыл көрінуі.

Басќа аќындар жырларынан µзгешелігі де сол, б±лар махаббат отына к‰ймегендер, махаббат шєрбєтін сезбегендер, тек сол сезімді ањсаушылар. Жан д‰ниедегі буырќанѓан, арпалысќан, шарпысќан сезімдердіњ екпіні, тегеуріні. Олардыњ µлењ ќ±рылысынан, т‰рінен байќалмайтыны. Екі µлењде де саѓыныш саздарыныњ аќ моншаќтай тµгілуі. Тағдыр салмағының сезілуі.

¤лењніњ «махаббатта жолы болмаѓан» аќынныњ бір сєттік кµњіл-к‰йлеріне арналѓаны, сондай-аќ «жаќсы адам» проблемасыныњ кµтерілуі. ¤лењдегі сезім гаммалары: налу, м±њаю, безіну, сєтсіздікке берілу, азапты ойларѓа м‰жілу, µртену, µкіну, µлу. Лирикалыќ кейіпкердіњ бір сєттік осы сезімдерін, адамѓа деген сенімніњ, олардыњ бойынан «асќаќтыќ пен пєктікті ањсау сияќты с±лу сезімдерініњ» басып т±руы. Бєрінен де жоѓары т±ратын тірегі, достары – жыр тірегі екендігі. ¤лењніњ ењіреп, егіліп т±рѓан эмоциялыќ сипаты. Фаризаѓа тєн шынайылыќ. Халќыныњ жыр ‰лгісін дамыта пайдалануы.

Жырдыњ мадаќтау жоќтау әрі қазанамылық ‰ні. Маќатаев єлеміне ќосылѓан ќомаќты ізденіс-жырдай мањызы. Лирикалыќ µлењдегі драматизм. Аќын басынан µткен аумалы-тµкпелі оќиѓаларды айќын кµрсетуі. Кµркем тіл палитрасы. Тењеулер, эпитет, метафоралардыњ соны т‰рлері (жауыр дала т.с.с). Аќын бейнесін, оныњ µлењ єлемін жырлаудаѓы формаѓа тєн ќайратты жігерлі ‰нніњ нєзік саѓыныш, µкіну, м±њымен µріле берілуі. М±ќаѓали жырларыныњ єлемдік биіктігін аспандата т‰суі. Мадаќтау сарын болѓанымен, µлењ негізіндегі тарихи шындыќ, тарихи баѓа. Эпикалыќ туындыныњ ауќымында ѓана келетін кењ ќ±лашты, кµркемдік єлемі.

-Жырдыњ дастандыќ, поэмалыќ ауќымы. ‡ш бµлімнен т±руы. Єр бµлімніњ кµтерген ж‰гі, олардыњ ‰ндесіп келіп, Махамбетті, поэзияны, аќындыќты, аќынды асќаќтата дєріптеуі. Аудармашыѓа ќояр талабы. Махамбетті єлем єдебиетініњ аса ірі т±лѓалары Байрон, Пастернок, Уитмендерден жоѓары ќоюы.

Поэтикалыќ тілі, тењеулер мен баламалар, эпитеттердіњ т‰йдектеле келуі. Терењ философиялыќ т‰йін.
«Мєнш‰к пен Єлия» жыры.

-Жырдыњ ерлік, батырлыќ, ќазаќ ќыздарыныњ ±лылыѓын ±лыќтайтын асќаќ ‰ні, µршіл даусы.

-Арнау сипаты, Єлия мен Мєнш‰ктіњ тірілірмен сырласу рухында жазылуы.

-Жырдаѓы Єлия мен Мєнш‰к. Олардыњ іште кеткен арманы, µмірлік маќсат-м±раттары.

-Отанына, ±рпаќтарына деген махаббат. Отан - бір ѓана ќасиетті ±ѓым. Отаны барлар ѓана ерлік жасайды деген пєлсапалыќ ой.

-Єлия мен Мєнш‰к – ќырдыњ ќызыл г‰лі, ана болу, ќарапайым ѓана єйел болу армандарыныњ к‰лге айналуы.

-Єлия мен Мєнш‰ктіњ тірілерге ќызыѓуы, тірілерге аманат, сенімі.

-Єлия, Мєнш‰к жєне автор. Олардыњ арасындаѓы рухани жаќындыќ, рухани бауырластыќ.

-Жыр - тірлік туралы, тірілер баќыты, µмір туралы дастан. ¤лењніњ кµркемдік єлемі. Риторикалыќ с±раќтар, монолог, баяндаулар, философиялыќ ойлар. Өмірден сәби, саф алтындай таза қалпында қоштасқан Әлия мен Мәншүк әлемдегі бүкіл қыз атаулыға үлгі болар биік тұлғалар, құбылыстар биігінде жырлануы.
«¤лењ».

¤лењге ерекше ѓашыќ, одан рухани с‰йеу тауып ж‰рген ќажырлы, ќайратты лирикалыќ кейіпкер. «Мен сені аялаймын» деген ж‰рек сµзініњ ќайталанып келуі. Осы сµздіњ µлењніњ ішкі лейтмотивін ашудаѓы орны. Дыбыс с±лулыѓы, ‰йлесімі. Жыр ‰лгісімен термелеп келетін 5-6, 9 тармаќтан т±ратыны. Психологиялыќ иірімдер, «жанды м±здатар, ж‰ректі сыздатар, ќуаныштан дірілдеп т.б» т±рѓан лирикалыќ кейіпкер.

1. 
   Ќазаќ єдебиеті (энциклопедия) А, 1999ж
   
2. 
   Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр (аныќтама) А, 2004ж
   
3. 
   Темірхан Медетов «Ќасіреттен т±рады баќытым да» Ф.О. ІІІ том, А.-2004ж
   

1. 
   Бєзілжан Асылжанов. «Менде бір тебіреніс бар». Ф.О.тањдамалы, ІІ том, А, 2004, 6-19б
   
2. 
   Є.Тєжібаев «Ой мен сезім наќыштары». Ф.О. І том, А, 2004. 5-13б .
   

«Бесін» повесі.

1938 ж Шымкент облысы, Т‰ркістан ауданыныњ Шорнаќ аулында д‰ниеге келуі. Абай атындаѓы Алматы мемлекеттік университетініњ тарих, филология факультетініњ аспирантурасын бітіруі. «Ж±лдыз» журналында, «Ќазаќфильм» киностудиясында, Ќазаќстан жазушылар одаѓында ќызмет етуі. Єуезов атындаѓы академиялыќ драма театрындаѓы ењбегі.

А.С‰лейменов – жазушы. «Адасќаќ», «Бесатар», «Бесін» прозалыќ шыѓармаларыныњ авторы екендігі.

А.С‰лейменовтіњ аса кµрнекті драматург болѓандыѓы. «Болмыспен бетпе-бет» жинаѓы. «Тµрт таќта жайнамаз», «Жетінші палата», «Жазушымен кездесу» драматургиясы.

А.С‰лейменов – аудармашы. Б.Брехт, Э.Хэмингуэй, Ж.Мольер, С.Ахмад т.б єлемніњ аса кµрнекті жазушыларын аударуы. Туѓан халќын єлем єдебиетімен танытудаѓы ерекше ењбегі.
Шыѓармашылыѓыныњ басты ерекшелігі:

-А.С‰лейменов шыѓармаларыныњ негізінде жатќан терењ пєлсапалыќ ой, µзіндік тыњ шешім, замандастар бейнесі. ¦лттыќ µрнек, ±лттыќ рух, ±лттыќ наным-сенім.

1. 
   Ќазаќ єдебиеті (энциклопедия) 1999ж.
   
2. 
   Ќазаќстан жазушылары ХХ ѓасыр. А, 2004, 291б.
   

ЌР Халыќ депутаты. «ХХІ ѓасыр жєне Руханият» атты Халыќаралыќ Элита клубыныњ Президенті.

«Желтоќсан жањѓырыѓы», «Т‰сінісу теориясы», «Кета балыќтыњ ерлігі»,

Поэмалары «Шыњѓыс ханныњ ќателігі» дастаны, «Нарынќ±л зауалы»; Сенім патшалыѓы» (шолу).

¤з беттерімен оќуѓа: Ш.Айтматов, М.Шаханов «Ќ±з басындаѓы ањшыныњ єњгімесі»
¤мірінен мєлімет: 1942 жылы Шымкент µњірінде д‰ниеге келуі. Білім алѓан ордалары, ењбек жолы, ќоѓамдыќ, ќайраткерлік ќызметі.

Єлемдік т±ѓырдаѓы азаматтыќ келбеті, бейбітшілік, гуманизм, экология, тіл мєселелеріндегі к‰рескерлік ењбектері.

1986 жылѓы Желтоќсан оќиѓасына байланысты ќызыл империяныњ, орталыќтыњ жант‰ршігерлік іс-єрекетін єшкерелеуге м±рындыќ болуы. Аралды ќ±тќару жµніндегі істері.
М.Шаханов шыѓармашылыѓыныњ басты ерекшелігі:

Ќазаќ єдебиетін ізгілік, имандылыќ биік Адамдыќты жырлайтын µршіл балладалармен байытуы. Поэзиясыныњ кµркем палитрасы, тегеуірінді, екпінді лебі. Оќырманына жан кіргізіп, ж‰ректі дір еткізетін сезім гаммаларыныњ єуезді ырѓаѓы, ерекше ќуатпен аѓылып, тµгіліп кететін µлењ жолдары. Образ жасау шеберлігі. Эпикалыќ кењ тынысы. Поэмаларындаѓы ќатпар-ќатпар ойлар, тыњ шешімдер, пєлсапалыќ т‰йіндер. Драмалыќ дастандарыныњ тарихи оќиѓаларѓа ќ±рылуы.

Єлемдік тарих пен єлемдік проблемаларды ±штастыра кµтеретін драмалыќ туындыларыныњ кµркемдік єлемі, мањызы. Оныњ єлем таныѓан аса ірі аќын, драматург екендігі.
Шыѓармашылыѓын талдау: