Оқулық-әдістемелік бағдарлама. Семей, 2007ж

«Ей, µмір».

Аќынныњ ќазаќ музасында тыњ ќ±былыс болѓаны. Є.Тєжібаев айтќандай, «М±ќаѓалимен ќазаќ поэзиясыныњ жања дєуірінің басталѓаны». Аќын поэзиясы - µз таѓдыры, µзі екендігі. Іштегі алаќ±йын сезімдердіњ «тайѓа тањба басќандай» жарќ етіп кµрініп отыруы. Туѓан еліне, музасына деген ѓашыќтыќ сезімініњ кей сєттерде ажал елесімен µріле берілуі. ¤лімнен емес, жазылмаѓан жырлары, айтылмаѓан ойларыныњ таѓдыры ‰шін алањдауы.

Шыншылдыѓы мен табиѓилыѓы, нені жазса да аќтарыла, таусыла жазатыны. Ќай таќырыпќа µлењ µрнектемесін оны µз танымы, µз ж‰рек с‰згісінен µткізетіні. Халыќтыњ ќарапайым ќара µлењі арќылы поэзияѓа жања леп єкелуі. Поэма-дастандарындаѓы сезім ќ±йылысы, тµкпе аќындарѓа тєн сµз саптаулары, µміршењ мєселелерді жањѓырта, жањарта жырлауы. Қай тақырыпқа қалам сызбасын поэзиясының өн бойындағы жұмсақ та мұңды лиризмнің ақынның елі, туған халқына деген ыстық, өрт сезіммен үндесе келуі.
Лирикаларын талдау:

Туѓан жер, Отан таќырыбы: «Халќым барда», «Елім барда», «Ќазаќстан», «Ќазаќ жері», «Пай, пай, киелі неткен жер».

«Пай, пай, киелі неткен жер». Аќынныњ аќ жањбырдай ќ±йылып т±рѓан сезімі. Т±лпарлары д‰бірлеген, ѓашыќтары µбіскен, батырлары д‰рілдеп µткен жер – ол киелі жер. Перзент таѓзымы. Шаттану, кµтеріњкі кµњіл к‰й, терењ де шынайы сезім. ¤лењніњ µзгеше стилі, жанды суреттері.
«Иек артќан тењізге м‰йістейін».

-К‰н ќаќтаѓан дала ќызы, оныњ к‰н иісі сіњген ќос б±рымы – аќын махаббаты.

-Ол махаббат –ќызѓа деген ќызыѓу сезім емес, далаѓа, ќазаќ жеріне деген махаббат екендігі.

-Лирикалыќ ќаћарманныњ дала ќызынан, оныњ «к‰н ќаќтаѓан» дидарынан, «б±лѓаќтаѓан» б±рымынан туѓан жер иісін іздеуі. Дала ќызы, оныњ табиѓи дидары – даланыњ µзі екендігі.

-Даладай мµлдір, ќыз б±рымындай єсем де табиѓи «д‰рілдеп» т±рѓан аќын сезімі.
«Халќым барда», «Елім барда».

-Шын дос іздеген лирикалыќ ќаћарманныњ нєзік кµњілі, жан д‰ниесіндегі толѓаныс. Аќын досы – халќы екендігі. Халќымен, елімен бірге болу – аќын баќыты. ¤лењдегі сезімдер шарпылысы. Терењ м±њ, сергек сенім, халќын, елін арќа т±туы, ±лтжандылыќ ж‰регі.

«Ќара µлењ-ќасиетім, ќ±діретім» деп, халќыныњ ежелгі ќара µлењін аспандата, асќаќтата дєріптеуі. Абаймен ‰ндестігі.

Ќара µлењ – туѓан халќыныњ поэзиясы, киелі µнері, халќыныњ µзі екендігі.

-Аќын м±раты – «к‰пі киген ќазаќтыњ ќара µлењін шекпен жауып µзіне ќайтару» екендігі. ¤лењдегі ±лттыќ рух, ±лттыќ сезім, ±лттыќ бояу.

-‡ш шумаќтан т±ратын µлењдегі аќынныњ терењ ойы, маќсаты, м±ратыныњ кµрінуі. Аќындыќ платформасы – жансыз µлењ жазу емес, µлењге тіл бітіру. Буырќанѓан с±раќтар, µлењмен тілдесу ‰лгісі аќынныњ тыњ ізденісі екендігі.

-Соѓыс салѓан с±мдыќтыњ, бітіспес трагедияныњ жењге таѓдыры арќылы берілуі.

-Жењге – соѓыста жесір ќалѓан барлыќ єйелдердіњ жиынтыќ бейнесі екендігі. ¤лењніњ сырласу ‰лгісінде жазылуы. Жењгеніњ ауыр таѓдырѓа бойс±нуы, с‰ймеген адамына ќосаќталуы, тағдыр, соғыс салмағы.

-Аќынныњ сµз ќолдану шеберлігі, «ќара м±рт» бейнесіндегі тапќыр сµз, тапќыр тењеулер.

-¤лењніњ диалогќа ќ±рылу стилі.

-Контрастыќ ойлар.

-Шаѓын µлењдегі махаббат назы, сенім, серт. Екі жастыњ тањѓы шыќтай таза сезімі. Махаббат жырларындаѓы µз махаббаты, «адасќан аќќудай к‰йі», оѓан себеп «бµстектен шыѓа алмаѓан таѓдыры». Арман, µкініш, ‰міт єуендері.

¤лењге, µмірге ѓашыќ лирикалыќ ќаћарманныњ жан сыры. «Айтылмаѓан ѓашыќтыѓы», «тµгілмеген нµсері», «себілмеген жемісі» бар аќын арманы. ¤лім, ажал лебі. Музасы тосып т±рѓан аќынныњ µлімге емес, музасына асыѓуы. Шаѓын µлењ арќылы рухани жан д‰ниесініњ кµрінуі.¤мір с‰ру маќсатыныњ аќ н±рдай оќырманды баурап алатыны. Жырдыњ - µмір жыры, µмірге ѓашыќтыќ жыры екендігі.

«Сєби болѓам келеді», «Мен ќайыњ бола бастайын», «Ей, µмір».

-Жырлардыњ µмірге ѓашыќ болудыњ, µмірді с‰юдіњ єн±раны іспеттес мањызы. Аќынныњ сєби ж‰регі, періште тілегініњ мµлдір лиризм мен сырласу ‰лгісінде берілуі. Сырласу, м±њ шаѓу мєнері. Жан д‰ниедегі арпалыс, к‰мєн мен сенімніњ, тілек пен арманныњ ќабаттаса, ќатарласа келу шеберлігі. «Жапырақ жүрек жас қайыңның» - ақынның өмірге құштарлығы, өмірді сүю сезімі екендігі.
М.Маќатаев-эпик аќын. Оныњ «Райымбек, Райымбек», «Ќашќын», «Жер ‰стіне репортаж», «Ару ана» поэмаларыныњ ќазаќ поэмаларын байытуы. (шолу)
«Аќќулар ±йыќтаѓанда», талдау.

-Поэманыњ романтикалыќ ‰ні, шындыќпен µрнектелген рухы. Ќазаќ поэзиясында аќќулардыњ ежелден-аќ аќындар жырларыныњ символдыќ бейнесіне айналуы. Поэмада табиѓат экологиясымен ќоса, рухани д‰ниедегі ж±тањдыќ мєселесініњ кµтерілуі. С±лу да жанды суреттер. «Ах» ±рѓан ащы зар, ќарѓыс сипатындаѓы ќаћарлы ‰нніњ ‰ндесе, ‰йлесе келуі, поэтикалыќ тілі.

Балладалары «Боз орамал».

-Балладаныњ басты таќырыбы – махаббат, наѓыз достыќ, биік адамгершілік екендігі. Кµркемдік єлемі.

-сурет алдындаѓы сегіз аќынныњ пікірталасыныњ берілуі.

-Лирикалыќ шегініс арќылы майдан, махаббат, дос µлімі, боз орамал сырыныњ терењ сезіммен жырлануы.

-¤лењніњ екі жолдан ќ±рылуы.

-¤лењдегі романтикалыќ леп, асќаќ та µршіл сезімдер гаммасы. Боз түсінің ақын жырларындағы мәні, орны.

-«Реквиемніњ оптимистік трагедия», «бір к‰ндік сєуле» - µмір туралы азалы жыр екендігі.

-¤лім туралы толѓануы - µмірді с‰юден туѓан толѓаныс екендігі.

-Реквиемніњ - µлім емес, µмір туралы сµзбен µрнектелген психологиялыќ симфония, єн±ран іспеттес мањызы.

Реквием туралы т‰сінік.Баллада жанры.

1. 
   Є.Тєжібаев «Бізде де поэзия дєуірі басталды» «Лениншіл жас» газеті, 08.02.1991ж.
   
2. 
   Ќазаќ єдебиеті. (энциклопедия) А, 1999, 461б
   
3. 
   Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр, А.-2004ж
   

1. 
   Сарбалаев Б. «Парасатты поэзия» Ќазаќ єдебиеті, 10.12.1982ж.
   
2. 
   Алпысбаев Ќ. Поэма парасаты. Ж±лдыз, 12.1985ж.
   
3. 
   Ќаратаев М. «Аќын шамы», Эпостан эпопеяѓа, А.1969,361б.
   

-¦шќан ±я, ата тегі, білім ордалары. 1958 жылы КазМУ-дыњ филология факультетін бітіруі.

-Шыѓармашылыќ ењбек жолын «Балдырѓан», «Ж±лдыз» журналынан бастауы. 40-тан астам жыр жинаѓы, єдеби-сын, прозалыќ кітаптары, єн µлењдері жарыќ кµрген. Мырзалиев ±лт таѓдыры, халыќ µмірі туралы топтама µлењдер жинаѓыныњ авторы. «Домбыра», «Жер±йыќ», «Ќызыл кітап», «Ѓибрат-нама», «Мєњгі майдан» т.б жинаќтарыныњ мањызы.
Лирикаларыныњ басты ерекшелігі:

-Аќын поэзиясыныњ негізгі арќауы Адам, ол µмір с‰ріп отырѓан ќоѓам, болашаќ ±рпаќ таѓдыры, табиѓат, экология проблемалары екендігі. Ќадырѓа тєн дидактикалыќ сарын, философиялыќ т‰йін.

-Таќырып байлыѓы, идеялыќ-эстетикалыќ табысы, Ќадырѓа тєн ѓибраты, терењ ойы мен нєзік сыршылдыѓы, ±лттыќ бояу мен азаматтыќ, ќайсар ‰н. Сондай-аќ аќын лирикаларыныњ єн тілеп т±ратын ќасиеті.

-Мырзалиев – эпик аќын, драмалыќ дастандар, «Заман-ай», «Жаралы жолбарыспен» ќоса, «Тµле би» атты опера либреттасы, «Єзєзілдіњ єлегі» атты тарихи эссесініњ авторы екендігі.

-Мырзалиев – драматург. «Жаралы жолбарыс», «Ќасќыр ќаќпан» драмаларыныњ авторы.

-Мырзалиев-кµрнекті аудармашы. В.Гюго, Ш.Петефи, С.Есенин, М.Лермонтов, Р.Гамзатов т.б єлем аќындарын аударуы. О.С‰лейменов поэзиясын ќазаќшалаудаѓы ењбегі.

-Аќынныњ туѓан халќыныњ єдебиеті, мєдениеті, µнеріне ќосќан айтулы ењбегі.
«Домбыра» (талдау).

Топтама µлењдердіњ жанрлыќ ерекшелігі, негізгі проблематикасы, тыњ, жањашыл стилі. «‡стіњгі ішек», «астыњѓы ішек» атты екі бµлімнен, ол бµлімдердіњ он екі пернеден т±руы. Он екі пернеде он екі таќырыптыњ кµтерілуі, таќырыптыњ негізіндегі проблемалар. Домбыра, астыњѓы, ‰стіњгі ішек, єр таќырыпты ќозѓаѓан он екі перне – аќынныњ стильдік, эстетикалыќ табысы, жырлардыњ кµркем формасы екендігі.

Табиѓат-жаратылыстан бастап, ата мекен, Адам, оныњ махаббаты, арман м‰ддесі, µмір, ѓ±мыр проблемасымен ±ласуы. Ой ж‰йелілігі, композиция т±тастыѓы, лирикалыќ ќаћарманныњ ±лттыќ асќаќ сезімі, тарих ќойнауындаѓы бабаларды тірілтіп, ‰ніне ‰н ќосуы. Жырлардаѓы алып дала, Дала – Ана; К‰н-Єке; олар – б‰кіл адамзатќа ортаќ. Домбыра – туѓан жердіњ, оныњ адамдарыныњ µзі; домбыра – имандылыќ, ізгіліктіњ µзі деген философиялыќ т‰йін. «Домбыраныњ» жан тербетер нєзік лиризмі, сарќырамадай тµгілген поэтикалыќ тілі.

-Жинаќтаѓы Ќадырѓа тєн ерекше ‰лгідегі жырлар тасќыны.

-¤лењдердегі ±лтжандылыќ µршіл сезім. ¤з ±лтына, ќазаѓына деген маќтан сезім. («Ќазаќтарды шетелдік ќонаќтарѓа таныстыру»).

-«Ќызыл кітап» (шолу) – мєњгі µлмес табиѓат пен адамдар проблемасын, адамныњ рухани жан д‰ниесіндегі ж±тањдыќты табиѓат экологиясындаѓы ж±тањдыќпен ќатар алып жырлайтын µлењдер жинаѓы екендігі.

-Жинаќтаѓы тыњ, оќыс оќиѓалар, пєлсапаѓа ќ±рылѓан шешендік оралымдар. Аќыл, наќыл, даналыќ пікірлер.

-Ќазаќстан тарихы.

-Єлем єдебиеті (Лермонтов, Есенин, Гамзатов, Гюго, Петефи).

Єдебиет теориясы:

-Дєст‰р мен жањашылдыќ (б±рынѓы білімдерін кењейту)

-Єдебиеттегі философиялыќ, дидактикалыќ, азаматтыќ сарын.

-Тарихи эсселер.

-Топтама µлењдер.

Сын-зерттеу ењбектері:

Оќушы ‰шін:

1. 
   Є.Кекілбаев «Дєуірмен бетпе-бет».
   
2. 
   Ќазаќ єдебиеті (энциклопедия) А, 1999, 499б.
   
3. 
   Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр. А, 2004. 224б
   
4. 
   «Кµкейкесті» µлењдер жинаѓы. А, 2003ж. 83-154б.
   

1. 
   З.Ќабдоллов «Жебе» А, 1977.
   
2. 
   У.Єдібаев «Кµкжиек» А, 1978ж.
   

С‰лейменов Олжас – Ќазаќ КСР Мемкелекеттік сыйлыѓыныњ, Ќазаќстан комсомолы, БЛКЖО сыйлыѓыныњ иегері, Халыќ жазушысы. Семей-Невада ќозѓалысыныњ, Халыќ Конгресі партиясыныњ жетекшісі.

«ХХ ѓасыр поэзиясындаѓы ќ±діретті жас дауыстардыњ бірі»-деп, француз єдебиетшілері сонау алпысыншы жылдардыњ µзінде-аќ баѓасын Берген Олжас Омар±лы С‰лейменовтіњ тек ќазаќ єдебиеті ѓана емес, адамзат єдебиетіндегі шоќтыѓы биік, ешкімге ±ќсамайтын дара т±рѓан орны.
Оќуѓа, талдауѓа: «Ќасќырдыњ к‰шіктері», «Шатќалдаѓы ањшы шал», «Бір соѓыстыњ аяѓы», «Арѓымаќ», Махамбеттіњ µлер алдындаѓы ойы» µлењі.

«Адамѓа табын, Жер енді» поэма.

1936 жылы Алматыда єскери ќызметкер отбасында д‰ниеге келуі. Єкесініњ репрессияѓа ±шырауы. Мамандыѓыныњ инженер-геолог екендігі. Мєскеудегі єдебиет институтын бітіруі. Ірі-ірі баспасµзде, ќазаќ кино студиясында ењбек етуі.

О.С‰лейменов - єдебиет зерттеушісі. «Игорь полкі туралы жырды» зерттеуі, соныњ негізінде «Аз и Я» кітабыныњ жарыќ кµруі.

-«Аз и Я»-ны Ресейлік ѓалымдарыдыњ шошына ќабылдауы. Академик Б.А.Рыбаковтыњ «Алматыда орыс халќына ќарсы баѓытталѓан ењ бір ќатерлі де ќауіпті кітап басылып шыќты»-деуі.

-Кітаптіњ аластатылуы. Шындыќтыњ, єділдіктіњ жењгені. Ќазір «Аз и Я»-ныњ ќазаќ тілінде сµйлеп жатќаны.

«Жазу тілі» (Язык письма) атты аса мањызды зерттеуі. Б‰кіл єлемдік «Семей-Невада» ќозѓалысын ±йымдастыруы. Аќынныњ бірнеше рет Жоѓары Кењестерге депутат болып сайлануы. Ќазаќстанныњ Италиядаѓы µкілетті елшісі болуы. Жинаќтарыныњ єлемніњ кµптеген тілдеріне аударылуы, єлем єдебиетіндегі орны.

Оныњ есімініњ 70-жылдардыњ µзінде Одаќ кµлемінен асып, б‰кіл Евразияѓа тарауы.

Сорбонко университетініњ профессоры, аудармашы Леон Робельдіњ «Біздіњ сан бµлшектерден т±ратын мынау жеріміз талайдан бері м±ндай зор дауысты естіген жоќ»-деп баѓалауы.

О.С‰лейменов - орысша жазатын ќазаќ аќыны. Оныњ поэзиясы - ±лттыќ єрмен µрнектелген, арѓымаќтай арындаѓан ой арпалысы, сезім лапылына толы адамгершілік, адамдыќтыњ жырлары. «О.С‰лейменовтіњ лирикасы сезім т‰йсігініњ шындыѓымен, ішкі жалынымен, µлењ µрнегініњ шеберлігімен, тіл байлыѓымен кµзге т‰седі» (М.Ќаратаев). Аќын жырларында биік мораль, кµтеріњкі патетиканыњ молдыѓы.

Поэзиясындаѓы кµркемдік ќ±ралдар, поэтикалыќ жања формалар. Оныњ ±лттыќ иісі ањќып т±рѓан наѓыз ќазаќ жырлары, ішкі ќуаты мыќты, алаулаѓан жалын мен лапылдаѓан сезімге толы буырќанѓан µлењдер екендігі. Арќырап т±рѓан арѓымаќ, будаќ-будаќ ащы т‰тін иісі, ошаќтаѓы оттыњ шыѓармаларында поэтикалыќ жања бояумен єрленіп, µзгеше мазм±нѓа, т‰рге ие болуы. Туѓан т‰тінін аќынныњ µз топыраѓыныњ шењберінде ќалдырмай, єлемдік кењістікке созуы. Сезім ±шќырлыѓы, жалындаѓан ‰немі ќимыл-ќозѓалыстаѓы ішкі алауы аќын поэзиясын µзгеден ерекшелендіріп т±ратын белгілер екендігі. С‰лейменовтіњ єлем єдебиетініњ ірі т±лѓаларыныњ ќатарындаѓы орны.

Шыѓармашылыѓын талдау.

1. 
   «Ќасќырдыњ к‰шіктері».
   

¤лењніњ басты проблемасы: Кім жауыз, ќаншыќ ќасќыр ма, єлде ќан еміп жатќан оныњ к‰шіктері ме, єлде белгісіз мерген бе деген ойлы с±раќтар.

«Ќанмен бірге к‰шіктердіњ бойына, сіње берді ашу-ыза кек деген». Осы шумаќтардыњ µлењ идеясын ашудаѓы мањызы. «Таѓылыќ таѓылыќты, жауыздыќ жауыздыќты тудырады» деген пєлсапалыќ ой... Ќан еміп µскен бµлтіріктердіњ болашаѓы ќандай болмаќ, жауабын тез айтуѓа болмайтын с±раќтардыњ µлењдегі орны.

2. 
   «Шатќалдаѓы ањшы шал»
   

-Шаѓын µлењдегі ѓажап суреттер бір-біріне ќарсы контрасты суреттер.

-Гуманизм, табиѓатты ќорѓау мєселелерініњ кµтерілуі.

-Ањшы шал, мылтыќ, «ыњќыл-сыњќыл ќарттыќ, келе жатќан ажал... зарлаѓан лаќ...» Б±лардыњ барлыѓы - µлењ идеясын ашудаѓы кµркем тєсілдер, шешімдер екендігі.

-¤лењ ќ±рылысы, тіліндегі ќазаќ поэзиясында кездесе бермейтін ерекшеліктер. Єр шумаќтыњ жеті, тоѓыз жолдан т±руы, 13, 6, 4, 3 буынды µлењдер.

3. 
   «Бір соѓыстыњ аяѓы, бір соѓыстыњ басына»
   

-Ата ќайѓысы - ±лыныњ ќазасы ѓана емес, оныњ жат жерде жатќаны, ±лыныњ басына келуі, мєйітін елге алып ќайту арманы.

-13 адам жерленген бауырластар бейіті, барлыѓы тірісінде атамекені ‰шін соѓысса, µлген соњ да ќ±шаќтары айќасып, жер-ана бауырында жатуы...

-¤лењдегі терењ идея, пєлсапа. Жер Ана - барлыќ адамзатќа ортаќ. Атамекен – сол Жер Ана деген аќын ойы.

4. 
   «Арѓымаќ»
   

¤лењніњ Махамбет монологы, тебіренісі т‰рінде берілуі. ¤лењ негізінде жатќан проблема «Сен тіріде – біз де тірі» деген сµзді айтпаѓан халќына деген аќын µкпесі, µкініші, зары екендігі. Махамбеттіњ елі, жерімен ќоштасуыныњ нєзік лиризммен ќоса, оѓан тєн ќайсар сезіммен берілуі.

-Поэманыњ аќын есімін Гагаринмен бірге єлемге паш етуі, романтикалыќ шаттыќќа толы ‰ні, оптимистік рухы.

-Адамды мадаќтау, Адамды ќ±рметтеу лебі.

-Гагарин ерлігі - Адамзат ерлігі, Гагарин жеткен биіктік - Адам жеткен биіктік деген терењ ой.

-«Адамѓа табын, жер енді!» поэмасы – Адам туралы, оныњ ѓажап бейнесі туралы жыр-дастан екендігі.