Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 3. Морфологиялық принцип.
| 1. Фонетикалық принцип. Фонетикалық принцип бойынша әрбір фонема қай позицияда келуіне қарамастан өзіне бекітілген тұрақты таңба бір ғана әріппен белгіленеді.
Фонетикалық принцип сөздің құрамындағы дыбыстардың айтылуын сақтап жазылуын басшылыққа алады. Мысалы: жаздыгүні, қыстыгүні, ашудас дегенде сөздердің айтылуынша жазылуы фонетикалық принцип нәтижесі. 2.Дәстүрлік принцип. Дәстүрлік принцип этимологиялық принциппен төркіндес соған ұқсас принцип болып табылады. Орфографияның бұл принципі тілдің ерте кездегі жазу дағдысына негізделеді де сөздің ертеректегі айтылуы мен жазылуын өзгертпей сақтауды көздейді. Мысалы: дәстүр сөзі дәстір, мазмұн сөзі мазмұн түрінде айтылғанымен бұлар орнығып байланысты жазылуын дәстүрлік принципке жатқызамыз. 3. Морфологиялық принцип. Морфологиялық принцип бойынша жазу сөздердің айтылуына емес сөздердің түбір тұлғасын сақтауға негізделеді. Морфологиялық принцип сөз құрамындағы сыңарлардың жеке тұрғандығы қалпын сақтап жазуды басшылыққа алады. Мысалы: басшы-башшы, ұшсын-ұшшын, сәнқой-сәңқой. Морфологиялық принцип күллі түркі тілдері үшін қолайлы принциптерден саналады. Өйткені түркі тіліндегі сөздердің морфологиялық құрылысы және олардың түбір тұлғасының сақталуы бірдей келеді. Орфографияда қаралатын әрбір сөздің белгілі бір айтылу нормасы бар, яғни орфоэпия жалпыға бірдей ортақ және қалыптасқан бірыңғай нормаларды зерттейді. Бірыңғай дұрыс айту жайындағы ережелердің жиынтығы орфоэпия деп аталады. Әрбір әдеби тілдің орфоэпиясы дыбыстар мен дыбыс тіркестерінің дұрыс айтылу ережелерін ғана емес, сонымен бірге сөздер мен фразалардың да дұрыс айтылу қағидаларын қамтиды. Дыбыстардың бір-бірімен үндесіп айтылуы сөз ішіндегі дыбыстарға ғана емес, сонымен бірге сөздің аралығындағы сөздерге қатысты. Мысалы: сақ бол, әкеп бер, қара көз, бара алып едім, үлкен ғалым деген сөздердің тізбегі сөйлеу процесінде сақ пол, әкеппер, қарагөз т.б. түрінде айтылады. Қазақ тілінің орфоэпиялық нормасы бойынша сөздердің аралығында қатар келген екі дауысты дыбыстың алғашқысы сөйлеуде түсіріліп айтылады. Мысалы: торы ала ат, бара алмады, келе алмады деген тізбектер торалат, баралмады, келе алмады түрінде айтылады. Орфоэпияны қарастырғанда оның негізгі мәселесі екпінмен ұштасады. Екпін орфоэпиялық категория. Екпіні тұрақты тілдерде екпін сөздер мен сөз тіркестерінің айтылуына әсер етеді. Мысалы: Сарыарқа деген сөздің Сарарқа болып айтылады, бұл сөздің бірінші сыңарының дербес екпіннен айырылып қалып, соңғы сыңармен екпін жағынан бір топ болып айтылуына байланысты болады. Сондай-ақ, торы ала ат сөзі таралат болып ықшамдалуы, оның сарынының әрқайсысының дербес екпінге ие болу қажетінен айырылып, бір екпінге бағынып айтылуымен байланысты болады. Әдеби тілдің орфоэпиялық нормаларын қалыптастыруда мектеп, радио, телевизор, театр және киноның атқаратын ролі айрықша күшті. Сондықтан да орфоэпиялық қағидаларды үйренуде ірі және көрнекті дикторлардың сөздерін жиі тыңдау қажет. Графика тілдегі дыбыстардың шын бейнесін дәл таныта бермейді. Қазіргі қазақ тілінде қолданылып жүрген и,у,ю әріптерінің әрқайсысы екі-үш, тіпті онан да көп дыбысты немесе дыбыстардың қосындысын бейнелейді. Мәселен, бір ғана и әріпінің дыбыстық көрінісі мынандай болып келеді: 1.ый : мый, (жазылуы ми), қый (қи), ыйық (иық), таный (тани), қыйа (қия), қыйын (қиын), жый (жи), тыйын (тиын). 2.ій : кій (ки), тій (ти), ійне (ине), ійіс (иіс), бекій (беки), ерій (ери), бійлік (билік), ійір (иір), тійін (тиін) 3.ұй : мұхұйт (мұхит), бұлтұй (бұлти), бұртұй (бұрти), жорұй (жори), мұқұйат (мұқият), құрұй (құри), құпұйа (құпия) 4.үй : мүрүйт (мүрит), мүлгүй (мүлги), түксүй (түкси), үрпүй (үтпи), үсүй (үси), мөлүй (мөли), дүнүйе (дүние) 5.и : интитут, университет, иницатива, физика, кино. Қысқасы, дыбыс пен оның таңбасы сөздің жазылуы мен айтылуы үнемі бір-біріне сәйкес келе бермейді. Бұлардың арасындағы осы сәйкессіздікті барынша азайтып, дыбыстық тілді мүмкіндігінше дәл беру үшін лингвистикада арнайы жазу - транскрипция (лат. көшіру) қолданылады. Әдетте транскрипцияның екі түрлі жиі пайдаланылады: фонематикалық және фонетикалық. Фонетикалық транскрипцияда бір фонеманың алуан түрлі аллафондары бір-ақ таңбамен бреледі де ,фонетикалық транскрипцияда әр түрлі аллафондар да ескеріледі. Қысқасы, мұның алғашқысы дыбысты (сол арқылы сөзді) айтылуына жуықтатуды, екіншісінде дәл беруді мақсат етеді.Біздің жауымыз - негізінен фонематикалық (фонемаға негізделген) жазу. Сонда ат, ет, от, өт сияқты сөздердің жазылуы фонематикалық транскрипцияға сәйкес келеді. Бұдан тілімізде сөздердің бәрі де фонематикалық транскрипцияға сай жазылады екен деген ұғым тумау тиіс. Қазіргі практикалық жазуымызда қолданылып жүрген ә,о,ө,ұ,ү,у,й, л,м,ң,ш,р,т әріптері ғана фонетикалық транскрипцияда өзгеріске ұшырамай, өз бейнесін үнемі сақтап тұрады деуге болады. Ал қалған әріптер сөз ішінде бірде дыбыс, бірде тек әріп қана болып тұрады. Мәселен, өлең, өнер, өзен, үлек, үлкен, түлек, жүрек деген сөздерге е дыбысты да, фонеманы да бейнелемейді, ол тек әріп. Сол сияқты құлын, мұрын, күлкі, түлкі дегендерде ы,і тек әріп. Бұлардың транскрипциясы - өлөң, өнөр, өзөн, үлөк, түлөк, мұрұн, құлұн, күлкү, түлкү. Транскрипциялау кезінде басшы, асшы, жанған, жанбады, көзсіз, завод, педагог, округ сияқты сөздер башшы, ашша, жаңған, жамбады, көссүз, завот, педагок, окрук болып өзгеріске ұшырайды. Фонетикалық транскрипция дыбыстың (сөздің ) айтылуын неғұрлым дәл біреуді мақсат етеді. Ат, ет, от, өт сөздеріндегі т фонемасы дауысты дыбыстардың ықпалымен әр түрлі реңкке ие болады. Бірінші т(ат дегенде) езулік, жуан; екінші - езулік, жіңішке; үшінші - еріндік, жуан; төртіншісі-еріндік, жіңішке. Оның үстіне о,е дыбыстарының алдынан әнтек у, ал е-нің алдынан әнтек й дыбысы айтылатыны да ескерілуге тиіс.Бұл ерекшеліктерді көрсету үшін фонетикалық транскрипцияда айрықша белгілер қолданылады. Мәселен, о-еріндік; /-жіңішке; v-ұяң; -қатаң; -созылыңқы; -ашық; -қысаң т.б. Сонда жоғарыдағы сөздер былай өрнектеледі ат, ет, от, өт, т.б. Фонетикалық транскрипция фонетикалық заңдылықты терең білуді қажет етеді. Мұның өзі қазақ тіл білімінде толық қолдауын таба қойған жоқ. Әрбiр халықтың әрбiр тiлiнде айтылудың жалпыға бiрдей ортақ және қалыптасқан бiрыңғай нормалары болады. Солар жайындағы ережелердiң жиынтығы орфоэпия деп атаймыз. Әрбiр әдеби тiлдiң орфоэпиясы ережелерiн ғана емес, сонымен бiрге сөздермен фразаның да дұрыс айтылуы ережелерiн қамтиды. Сөз құрамында дыбыстар немесе сөздердiң арасындағы дыбыстар бiр-бiрiмен өзара үндесе үйлесе айтылады. Сөйлеуде олардың үндестiгiн сақтап, нақышына келтiре айту үшiн тiлдiң дыбыстық жүйесiнiң табиғатын, дыбыстардың бiр-бiрiне әсер ету заңдылықтарын жете бiлу қажет. Сөздер мен сөз тiркестерiнiң жазылуы мен айтылуының бiр-бiрiне әрқашан сайма-сай келе беруi, шарт емес. Тiл-тiлдiң әрқайсысында жазылуы мен айтылуының арасында пәлендей айырмашылық болмайтын сөздердiң де бар екенi рас. Бiрақ әрқашан бұлай бола бермейдi. Мысалы, қанқұрт сөнбедi деген сөздердi жазылуына қарап дәл осылайша оқу орфоэпиялық жақтан болмас едi. Бұларды айтқанда, ол сөздердiң iшiндегi дыбыстардың бiр-бiрiне әсер ету, соған қарай өзара үндесу ерекшелiктерiн сақтау қажет. Бұл сөздер жоғарыдағыдай жазылғанмен қанғұрт сөнбедi түрiнде айтылады. Бұлай болатындығы мынадан: қанғұрт деген бiрiккен сөздiң бiрiншi сыңарының басқа дыбысы жасалу жағынан тiл арты дауыссыз болуына қарай, өзiнiң( алдындағы дауыссыздың да тiл арты болуын қалайды. Осыған орай, тiл алды м дыбысы айтылуда тiл арты қ дыбысына айналады. Орыс тiлiнде қатаң дауыссыздарды белгiлейтiн әрiптер ұяң дауыссыздардың алдында келгенде айтылуда келгенде ұяң дауыссызға айналады. Мысалы: сделка (айтылуы, зберкасса), сделать (айтылуы, зделать). Дыбыстардың бiр-бiрiмен үндесiп айтылуы сөз iшiндегi дыбыстарға ғана емес, сонымен бiрге сөздердiң аралығындағы дыбыстарға да қатысты. Мысалы: сақ бол, әкеп бер, қара көз, бара қалып, едiм, ала кел, көк аспан, ақ ешкi, көз сала жүр, сөздердiң тiзбегi сөйлеу процесiнде "сақпол, әкепбер, қарағоз" түрiнде айтылады. Қазақ тiлiнiң орфоэпиялық нормасы бойынша, сөздердiң аралығында қатар келгенде екi дауысты дыбыстық алдыңғысы сөйлеуде (түрлiше) түсiрiлiп айтылады. Мысалы: ала от, бара алмады, келе алмады, бала iсi, түрiнде айтылады. Орфоэпия мәселелерiнiң iшiндегi ең негiздерiнiң бiрi – екпiн туралы мәселе. Бiз орфография дегеннен дұрыс жазу ережелерiнiң жиынтығы дегендi түсiнемiз. Тiлдiң дыбыстық жағы оның сөздiк құрамы және грамматикалық құрылысы мен астарласып, өзара байланыста болады. Осыған орай фонетикалық жазу тiлдiң дыбысталу жағын ғана емес, сонымен бiрге лексикасы мен грамматикалық ерекшелiктерiн де қамтиды. Орфография дұрыс жазудың нормасы мен қағидаларын белгiлегенде, тiлдiң әртүрлi жақтарын және олардың байланысын бiрдей ескере отырып, нақтылы принциптерге сүйенедi, соларды негiзi етiп алады. Каталог: uploads -> books -> 47828 47828 -> Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi а. Бектаев, Т. Турткулбаева Қазіргі әдеби процесс 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Ш. юлдошева, А. Нисанбаева 47828 -> Методикасы кафедрасы 47828 -> Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби 47828 -> Низами атындағы тмпу-дың Қазақ тілі және әдебиетін оқыту әдістемесі кафедрасының доценті Е. Абдувалитовтың “Абай халық данасы” тақырыбындағы сабақ үлгісі 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|