Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
?! Тақырыпты бекіту үшін сұрақтар мен тапсырмалар
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАРДЫҢ АРТИКУЛЯЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
| ?! Тақырыпты бекіту үшін сұрақтар мен тапсырмалар
Вокализм дегеніміз не? Дауыстылардың жіктелу тәсілдеріне мәлімет бер. Дифтонгоид дауыстылар туралы айт. Дауысты дыбыстардың жіктелу кестесін жасаңдар. Көркем шығармадан үзінді алып әрбір дауысты дыбысқа талдау жасаңдар. Үлгі: ұстаздар 3 дауысты дыбыс бар Ұ – жуан, қысаң, еріндік А – жуан, ашық, езүлік А – жуан, ашық, езүлік ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАРДЫҢ АРТИКУЛЯЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Тілімізде дауыстыларға қарағанда дауыссыз фонемалар әлдеқайда көп. Оқулықтарда бұлардың саны 25 енді біреулерінде 26 болып келеді. «Қазіргі қазақ тілі» (фонетика, лексика) оқулығында: «Қазіргі қазақ тілінде мынандай 25 дауыссыз бар: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, у, һ, ф, х, ц, ш, қ, ң, ч» – дейілген. Алайда бұларды топтастырған кезде (қатаңдардың құрамына ) 26-болып щ әрпі еніп кеткен. Қазақ тілінде 26 дауыссыз бар деушілер осы щ әрпін дыбыспен шатастырып жүр. Дұрысы щ дыбыс емес, әріп. Ол -созылыңқы (немесе қос) ш дыбысының таңбасы. Сонымен қазіргі қазақ тілінде 25 дауыссыз фонема бар. Ал орыс тілінде мұның саны - 21. Олай болатыны, орыс тілінде дауыссыздардың жуан және жіңішке болып келуінде фонематикалық қасиеті бар және олардың дауыстыларға ықпалы күшті болады. Алайда бұл фонематикалық қасиет орыс тілінен қазақ тіліне неген сөздерде байқалмайды, сондықтан олар бас-басына (жуан,жіңішке боп) фонема бола алмайды. Азын-аулақ ерекшеліктерді ескермегенде, қазақ тілі мен орыс тілінде ортақ дауыссыз фонемалар – он бес: б, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, р, п, с, т, ш. Қазақ тілінде бар, орыс тілінде жоқ дауыссыздар – бесеу: ғ, қ, ң, у, һ. Қазақ тілінде бұрын болмаған, орыс тілінен енген дауыссыздар да бар: в,ф,х,ц,ч. Дауыссыз фонемалар акустика-артикуляциялық ерекшеліктеріне қарай үш түрлі сипатта жіктеледі. 1.Дауыстың (салдырдан деуге де болады) қатысына қарай дауыссыздар әдетте үшке бөлінеді: а)үнділер: л, м, н, ң, р, й, у; ә)ұяңдар : б, в, г, ғ, д, ж, з; б)қатаңдар: п, ф, к, қ, т, ш, с, х, һ, ц, ч; Ұяңдар мен қатаңдар үнсіздер деп аталады. Алфавит тәртібін жақсы білген жағдайда дауыссыздардың бұлай жіктелуін есте сақтау қиындық тудырмайды. Алғашқы 10 әріптің үшеуі (а,ә,е) дауыстылардың, қалған жетеуі ұяңдардың таңбасы шығады. Жеті ұяңның жеті қатаң сыңарын жақсы білу керек. Яғни: Б, в, г, ғ, д, ж, з П, ф, к, қ, т, ш, с Үнділер - жетеу. Үш жерде жеті - 21. Қалған дыбыс (х, һ, ц, ч) қатаңдардың қатарынан орын алады. Бұлардың бір-бірінен айырмасы дауыстың және салдырдың қатысу дәрежесіне байланысты. Сонда үнділерде дауыс (тон) басым да, салдыр аз; ұяңдарда керісінше, салдыр басым да, дауыс аз болады. Ал қатаң дауыссыз тек салдырдан жасалады (яғни оларға дауыс қатыспайды). Дауыссыздарға дауыстың қатысу дәрежесін білудің маңызы зор.Осыны білгенде ғана бала-ға, қыз-ға, ат-қа, ас-қа дегендерге неге қосымша ғ,қ түрінде жалғанады, ақ ешкі, қара қой айтуда неге ағешкі, қарағой болып кетеді дейтін сұрақтарға нақты жауап беруге болады. 2.Дауыссыздарды айтылу (ауаның шығу) жолына қарай да үш топқа бөлуге болады. а) Шұғыл (эксплозив) дауыссыздар: п,б,т,д,к,г,қ,ц,ч,м,н,ң ә) Ызың (фрикатив) дауыссыздар: ф,в,с,з,ш,ж,х,ғ,һ,л,й,у б) Діріл дауыссыз: р Шұғыл фонемаларды айтқанда дыбыстау мүшелері біріне-бірі жабасып, ауа кілт үзіледі де содан соң шұғыл қайта жалғасады. Ал ызыңдарды айтқанда дыбыстау мүшелері біріне-бірі жуысып, ауаның жолы барынша тартылады, бірақ ауа біржола үзілмейді, сыздықтап, сүзіліп шығады. Діріл дауыссыз (р) тіл ұшының дірілдеуінен пайда болады. 3.Жасалу немесе айтылу (артикуляциялық) орнына қарай дауыссыздар алдымен үш топқа бөлінеді. а) ерін (лабиаль) фонемалары : п,б,ф,в,м,у ә) тіл (лингваль) фонемалары : т,д,с,з,ш,ж,ц,ч,к,г,қ,ғ,х,ң,н,л,р,й б) көмей (фарингаль) фонемасы: һ Ерін фонемалары іштей еріндік (п,б,м,у) ерін мен тіс (ф,в) болып бөлінеді. Еріндіктерді айтқанда екі ерін біріне-бірі жабысып (п,б,м) немесе дөңгелене жуысып (у) тұрса, ерін мен тіс дыбыстарында астыңғы ерін үстіңгі (күрек) тіске жуысады. Дауыссыздар фонемалардың көпшілігі тілдің тікелей қатысуымен жасалады. Тіл фонемалары үшке бөлінеді: а) тіл алды: т,д,с,з,ш,ж,ц,ч,н,л,р ә) тіл ортасы: й б) тіл арты: г,ғ,к,қ,ң,х Тіл фонемаларын тіл-тіс, тіл ұшы, т.б. түрде бөлу ұшырайды. Бірақ олай бөлу есте сақтауды қиындатады және оның практикалық мәні де аз. Дауыссыздардың жасалуына дыбыстау мүшелерінің қатысын (артикуляциясын) білудің маңызы зор. Мұны білмейінше, дыбыстардың артикуляциялық жақтан өзгеруін түсіну де, түсіндіру де мүмкін емес. Мәселен, қан, қон сөздерінің соңындағы н дыбысы қосымша жалғанған кезде кейде н (айтылуын қанға, қоңған) кейде м (айтылуы қаммен, қомбады) болып өзгеруі тек артикуляциямен байланысты. Жасалу немесе артикулияциялық орнына қарай дауыссыз фонемаларды 8 топқа бөлуге болады. Олар негізінен мыналар: Сонымен үнсіздер туралы мынадай қорытынды пікір айтуға болады. Аздап дірілі, жаңғырығы бар, қарынсыз дыбыстарды ұяң дауыссыздар деп атайды. Ал дірілі, жаңғырығы жоқ қарыны күшті дауыссыздар қатаң дауыссыздар деп аталады. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|