Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
?! Тақырыпты бекіту үшін сұрақтар мен тапсырмалар
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дауысты дыбыстардың өзіндік ерекшеліктері
| ?! Тақырыпты бекіту үшін сұрақтар мен тапсырмалар
Дыбыстардың артикуляциялық ерекшеліктері қандай? Дыбыстардың акустикалық ерекшеліктері қандай? Дыбыстау мүшелерінің қызметі жайлы мәлімет бер. Дыбыстарды жіктеудің критериялары қандай? Дауысты және дауыссыз дыбыстардың өзіндік қасиеттерін Венн диаграммасы негізінде сипаттап көрсетіңдер. Дауысты дыбыстардың өзіндік ерекшеліктері Қазіргі қазақ тілінде тоғыз (9) жалаң дауысты дыбыстар (монофтонг) бар. Олар мыналар: а, о, ә, е, ө, ы, і, ү, ұ. Сондай-ақ екі қосынды дауыстылар да бар (дифтонг). Олар мыналар: и және у дыбыстары. Дауысты дыбыстардың халықаралық термині вокализм деп жүргізіледі. Қазақ тілінде дауысты дыбыстар үш топқа бөлінеді. 1.Тілдің қатысына қарай: а) жуан (гуттураль) дауыстылар: а,о,ұ,ы,у; ә) жіңішке (палаталь) дауыстылар: ә,ө,ү,і,е,и. Жуан дауыстыларды айтқанда, жіңішкелерімен салыстырғанда, тіл сәл артқа қарай тартылады (ортасы көтеріңкілейді), жіңішкелерді айтқанда тіл сәл ілгері жылжиды. Бұған көз жеткізу үшін дауыстылардың жуан және жіңішке сыңарлары (а/ә, о/ө, ұ/ү, ы/і) қатар айтып көруге болады. Дауыстылардың бұлайша (тіл қатысына) жіктелуін дұрыс білмейінше, тіліміздегі ең күшті фонетикалық заң – сингармонизмді (оның ішінде тіл үндестігін) түсіну мүмкін емес. Тіліміздегі сөздердің бірыңғай жуан, не жіңішке буынды болып келуі тілдің қалпымен байланысты. 2.Еріннің қатысына қарай: а) еріндік (лабиаль) дауыстылар: о,ө,ұ,ү, у; ә) езулік дауыстылар: а,ә,ы,і,е,и. Еріндік дауыстыларды айтқан кезде ерін дөңгеленіп,сүйірленеді де, езуліктерді айтқанда ерін екі жаққа қарай тартылып , езу жиырылады. Еріндік дауыстылардың да тіліміздің байырғы заңы сингармонизмді (оның ішінде ерін үндестігін) танып білуде мәні зор. 3.Жақтың қатысына қарай: а) ашық дауыстылар; а,ә; ә) жартылай ашық дауыстылар :о,ө,е; б) қысаң дауыстылар: ұ,ү,ы,і,у,и. Ашық дауыстыларды айтқанда астыңғы жақ (үстіңгі жақ қозғалмайды) барынша төмен түседі де, қысаңдарды айтқанда жоғары көтеріледі. Басқаша айтқанда, ашықтарды айтқанда екі жақ бір-бірінен қашықтай (ауыз ашыла) түседі де, қысаңдарды айтқанда бір-біріне жуықтай түседі. Алайда ауаның еркін шығуына кедергі жасамайды. Ал жартылай ашықтар осы екеуінің аралығында айтылады. Дауыстылардың жақтың қатысына қарай жіктелуін тілдің тік(вертикаль) бағытта қозғалуы түрінде де тануға болады. Өйткені тіл жақтың қалпына қарай жоғары , төмен қозғалатынын аңғару қиын емес. Орыс тілінде дауыстылар тілдің көлбеу (по горизонтали) және тік (по вертикали) бағытта қозғалуына қарай жіктеледі. Қазақ тілінде, сондай-ақ барлық түркі тілдерінде осы уақытқа дейін дауыстыларды ашықтар (а,ә,о,ө,і) және қысаңдар деп екіге бөліп келеді. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстарды арнайы зерттеп жүрген Ә.Жүнісбеков байырғы сөздеріміздің құрамында алты (а,ә,ұ,ү,ы,і) монофтонг (жалаң дауысты), үш (о,ө,е) дифтонг бар дейді.Сонда біздің о,ө,е дыбыстарымыздың әрқайсысы екі (дауссыз және дауысты) /о-у+ұ/уұ/, ө-у-ү/уү/, е-й-і/йі/. Егер мұны объективті шындық деп танысақ, онда бұл (о,ө,ә ) дауыстыларды ашықтан гөрі қысаң деп қараған жөн болар. Алайда бұлардың нағыз қысаңдардан (ұ,ү,ы,і) өзгешелеу өзіндік ерекшеліктерін де ескеру керек) атап айтқанда: Кейбір екі буынды сөздердің екінші буындағы (дауыссыздар қоршауында тұрған) қысаңдар дауыстыдан басталатын қосымша жалғанғанда түсіп қалады. Мысалы: қорұқ, қорқ-а, қорқ-ақ, қорқ-ып, қорқ-ыңқыра, қорқыт, қорқ-у; үрүк: үрк-е, үрк-ек, үрк-ек, үрк-іп, үрк-іңкіре, үрк-іт, үрк-у; қырық: қырқ-а, қырқ-ыл, қырқ-ын, қырқ-ып, қырқ-у; ірік; ірк-е, ірк-іл, іркіңкіре, ірк-іс, ірк-іп, ірк-у. Ал ө,е дыбыстары екінші буында ешқашанда түспейді. О дыбысы байырғы сөздерде тек бірінші буында ғана айтылады, қалған буындарда кездеспейді. Қысаң дыбыстар кірме сөздерге жамылып (протеза жасап) айтылуға бейім. Мысалы ұ-рұқсат, ү-рүстем, ы-рақмет, і-рәсім, ы-рас, (рас), ү-стел (стол), танк-і-лер т.б Сондай-ақ бұлар сөздердің екінші буынында кейде көмескеленіп (редукцияға ұшырап), әлсіз айтылады. Мектеп оқушылары жазуда оларды аңғармай қалатыны да содан. Мысалы жұд/рық, құм/ра, көк/рек,құд/рет, аз/рақ, қат/нас, тәж/рибе, қас/ірет т.б. Мұндай қасиет ө,е дыбыстарында жоқ дерлік. Рас о дыбысы да бірер сөзде протеза түрде кездеседі: орыс(русс), орамал (румал), ораза( руза). Дауыстыларды жақтың қатысына қарай жіктегенде елеулі белгі ретінде ұйқастың жасалуын ескеру керек болады.Өлең ұйқастарын жасауда буын құрамындағы дауыстылардың жақ қатысы жағынан деңгейлес болып келуі өте маңызды. Сонда ұйқасатын сөздердің буындары бірыңғай не ашық (а,ә) не қысаңдардан (ұ,ү,ы,і) тұрады екен. Езулік дауысты дыбыстарға қосарлы и дыбысы да кіреді. Сондай-ақ орыс тіліндегі э дыбысы да енеді. Дауысты дыбыстардың былай бөлінуі еріннің артикулияциялық ерекшелігіне байланысты болады. Дауысты дыбыстар еріннің қызметіне қарай бөлінгенде, оның мынадай екі түрлі ерекшелігі ескеріледі: 1.Еріндік дауыстыларды айтқанда ерін алға қарай сүйірленеді. 2.Еріндік дауыстыларды айтқанда ерін дөңгеленіп барып бітеді. Осы екі артикуляциялық қызметінің нәтижесінде о, ө, ү, ү, у дыбыстары жасалады. Езулік дауысты дыбыстарды айтқанда езудің мына сияқты артикуляциялық қызметі айқындалады. Езулік дауысты дыбыстарды айтқанда ерін кейін тартылады, езулік дауысты дыбыстарды айтқанда езу жиырылады. Соның нәтижесінде мынадай езулік дауыстылар жасалады: а, ә, ы, і, е (э) и. Біз жоғарыда дыбыстау мүшелерінің қимылына қарай дауысты дыбыстар үш топқа бөлінеді дедік: 1.Дауысты дыбыстар еріннің қатысына қарай бөлінеді. 2.Дауысты дыбыстар иектің (жақтың) қатысына қарай бөлінеді. 3.Дауысты дыбыстар тілдің қалпына қарай бөлінеді. Дауысты дыбыстар тілдің қалпына қарай жуан (гуггураль) және жіңішке (платоль) болып бөлінеді. Жуан дауыстыларға: а, о, ы, ұ, (у) дыбыстары жатады. Жіңішке дауыстыларға ә, ө, і, ү, е(э), (у) дыбыстары жатады. Тілдің арты таңдайға қарай жиырылып, бүктеліп жатуынан жуан дауыстылар жасалады. Ал, тілдің таңдайдың алдыңғы жағына жуықтай айтылуынан жіңішке дауыстылар жасалады. Біз жоғарыда жақтың ашылуына байланысты дауыстылар екіге бөлінеді дедік. Жақтың ашылуына қарай ашық және қысаң дауыстылар болып екіге ажыратылады. Ашық дауыстыларға: а. ә, о, ө, е, (э) дыбыстары кіреді де, қысаң дауыстыларға ы, ә,о,ө,е,э дыбыстары кіреді. Ашық дауыстылар жақтың кең ашылып, иектің төмен түсуінен жасалады. Ал, қысаң дауыстылар жақтың тар ашылуынан жасалады. Сондай-ақ дауыстылардың аралық белгілері де бар. Ашық дауыстылар мен қысаң дауыстылардың аралығындағы дыбыстар о, ө, ы дыбыстары. Дауысты дыбыстардың көбі ашық дауысты мен қысаң дауысты дыбыстардың арасынан орын алады. Бұл сияқты аралық дыбыстар не ашық, не қысаң дауысты дыбысқа бейімделуіне қарай екі топтың біріне шартты түрде бөлінеді. Дауысты дыбыстардың еріннің қатысына қарай бөлінуі. Еріндік дауысты дыбыстарда о фонемасы жатады. О фонемасы еріннің дөңгеленуі арқылы айтылатындықтан ерін дауыстысы деп жүргізіледі. Бұл фонеманы айтқанда иек а-ны айтқаннан гөрі жоғарырақ көтеріледі де, ы-ны айтқандағыдан гөрі төменірек түсіп, ауыз кең ашылып тұрады. Ауыз ашылу қалпы жағынан е-ге жуық айтылады да, бірақ тіл кейін жиырылып тұрғандықтан о жуан дауысты болып айтылады. О фонемасы қазақ сөздерінің сонында кездеспейді, сөз басында, ортасында ұшырайды. Мысалы: орақ, отан, қол, сол, Шолпан, қолқанат т.б. Бірақ интернационалдық сөздердің қай буынында болса да келе береді. Сөз соңында кездеседі. Мысалы: кино, пальто, бюро т.б. о фонемасының жіңішке сыңары ө фонемасы. О-ның жіңішке сыңарын корреляция деп атайды. Ө фонемасы тілдің ілгері жылжып жатуынан пайда болады. Ал ерін мен иек артикуляциясы жағынан о мен ө біркелкі жасалады. Яғни қос еріннің ала қарай сүйірленіп, дөңгеленуінен жасалады. Ө фонемасының жіңiшкелігі е тәрізді болып келеді. Ө фонемасы сөздің бас буынында, ортасында келе береді де, ал соңында қазақ сөздерінде де кездеспейді. Мысалы: өрік, өлке, өнер, төс. Ө фонемасы өзінен кейін келген е фонемасы айтылуда ө-ге ұқасата жымдасады. Мысалы: өте сөзі өтө түрінде айтылады.: төте-төтө, көсем-көсөм, күрек сөзі күрөк түрінде айтылады т.б. Ерін дауыстыларының тағы бір түрі - ұ фонемасы. Ұ фонемасы да ерін фонемасының қатарына кіреді. Бұл фонеманы айтқанда ерін о, ө фонемаларын айтқаннан гөрі сәл сүйірленіп тұрады. Бірақ тіл артикуляциясы жағынан о фонемасынан айырмасы жоқ. Бұл да жуан дауыстыларға жатады. Акустикалық жақтан қысаң дауысты дыбыс. Себебі жақтың болар-болмас ашылуы арқылы жасалады. Сондай-ақ иектін жоғары көтерілуінен, ауыздың тар ашылуынан пайда болады. Қазақ сөздерінің бас буынында, ортасында келе береді, Соңында, ешқашан кездеспейді. Мысалы: Ұ мен ұрық, кұлын, жұлын т.б. Ұ фонемасы сөз ішінде екінші буында келгенде тетелес тұрған ү фонемасының ыкпалымен ы дыбысы айтылуында ү болып естіледі. Мысалы: Құлын-кұлұн, құлық-құлұқ, құдык-күдүк т.б. Ерін дауыстылардың тағы бір турі -ү фонемасы. Ү фонемасы ұ фонемасының жiңішке түрі (корреляциясы).Бұл ү фонемасы да қос еріннің алға қарай дөңгеленіп барып, сүйірленуі арқылы жасалады. Осы ү фонемасы сөздің басында, ортасында кездеседі, сөз аяғында ұшырамайды. Мысалы: үкі, үміт, үкімет, түзім, жүзік т.б. Ү-фонемасы өзінен кейін келген езулік дауысты дыбысты нақ өзіндей еліктіреді. Мысалы: жүзік сөзі айтылуда жүзүк түріңде айтылады. Жоғырыда айтқандай езу дауысты дыбыстарды айтқанда езудің қимылы ерекше болады. Осы езу дауыстыларына а фонемасы жатады. Бұл а фонемасы дауыстылардың ішіндегі мейлінше ашық айтылатын дыбыс болып табылады. Осындағы а фонемасы иектің төмен түсуі арқылы дыбысталады. Жасалу орны жағынан тілдің кейін жиырылуынан пайда болады. Бұл дауысты дыбысты айтқанда еріннің сүйірленбей, керісінше тартылуы арқылы дыбысталғандықтан езу дыбысы деп аталады. Осы а фонемасы қазақ сөздерінін барлық ішінде (позициясында) яғни басында, ортасында, мағынада келе береді. Мысалы: ана, дала, қала т.б. Сондай-ақ а фонемасы көп буынды сөздегі біркелкі келген а фонемасы екінші буында күңгірттеу естіледі. Мысалы: балалар, шағалар. Осы сөздердің екінші буындары а өзге буындағы а дыбысына қарағанда күңгірттеу естіліп тұр. Бұл фонема түбір тұлғалы сөзде де, туынды тұлғалы сөзде де кездесе береді. Мысалы: қала, бала, қалалар. Мұнда көптік жалғауында кездесiп тұр. Сондай-ақ а фонемасы септік жалғауында да кездеседі. Мысалы: қалаға, далаға, қолыңа барыс септігінде, жатыс септігінде қалада, қаладан. Қазақ тіліндегі негізгі морфемада, яғни түбір сөзде а фонемасы кейде ә дыбысымен ауысып отырады. Мұндайда ол фонемалық қасиетке ие болады. Мысалы: мына сөздерді салыстырып қараңдар ал-әл сат-сәт т.б. А фонемасы қосымшаларда да е фонемасымен ауысып отырады. Мысалы: колхоздар, сөздер, тауға-үйге, тауда-үйде. Ә фонемасы, бұл а фонемасының жіңішке сыңары. Бұл а-дан жасалу жағынан ажыралады. Мысалы: а фонемасы тілдің кейін жиырылуы арқылы жасалса, ә фонемасы тілдің ілгері созылуы арқылы айтылады. Ә фонемасы қазақ тілінде сирек кездеседі. Көбінесе сөздің бас буынында ұшырайды. Мысалы: әскер, әсем. А фонемасы ш, ж, й дыбыстарымен тетелес ә дыбысына айналып айтылады. Мысалы: жай-жәй, шай-шәй. Езу дауыстылардың тағы бір түрi -е (э) фонемалары. Е фонемасы ауыздың орта шамамен ашылуынан, яғни тіл мен иектің шамалы төмен түсуінен пайда болады. Бұл фонема өзінің жіңішкелігі жағынан әнге жуық айтылады. Басқаша айтқанда тілдің алға қарай созылуы арқылы айтылады. Еріннің сүйірленбей, дөңгеленбей тартылуы арқылы айтылғандықтан е фонемасын езу дыбысы деп жүргізеді, Грамматикалық тұлғада е фонемасы, а фонемасына комбинаторлық түрде ауысып отырады: а фонемасы: қалалар, ауылға, қалада. е фонемасы: кемелер, көлге, көлде. Сондай-ақ бұл фонема сөздің барлық буынында кездесіп отырады. е фонемасы түбір сөзде де, қосымшаларда да кездесе береді. Мысалы: кеме, кемеге, кемелер бұл фонема жұрнақтарда да кездеседі. Мысалы: сөзшең, сүзе, көрпеше. Сондай-ақ бұл фонема жалғауларда да ұшырайды, көптік жалғауында кездеседі. Мысалы: сөздегi, етіктер т.б. Езу дауыстылардың тағы бір түрі -ы фонемасы. Бұл фонема тіл мен иектің жоғары көтерілу қалпынан жасалады. Ауыз қуысының тарлау ашылып барып жасалуынан бұл фонема құлаққа келте естіледі. Сондықтан ы фонемасы акустикалық жақтан қысаң дауыстылар тобына кіреді. Бұл фонема қазақ тілінде өте жиі кездесіп отыратын дыбыстардан саналады. Бірнеше дауыссыздан басталған не бірнеше дауыссызға біткен интернационалдық сөзде де не ол сөздің алдынан, не ортасынан, не аяғынан ы фонемасы дәнекер болып, жапсырылып отырады. Мысалы: тротуар - тыротуар, станция- ыстанция. Ы фонемасы қазақ сөздерінің барлық буынында келе береді. Түбір сөзде де, қосымшалы сөзде де өте жиі кездесіп отырады. Ы фонемасы жұрнақтарда да кездеседі. Мысалы: қалалық, балалық. Сондай-ақ жалғауларда да кездеседі. Мысалы: ілік септікте - қаланың, табыс септікте - қаланы, тәуелдік жалауда-қалаңыз, қаласы, жіктік жалғауда колхозшысыз, барамыз. Қазақ тілінде р, л дыбыстарынан басталатын сөздер өте сирек боландықтан ауызекі тілде бұлардың алдынан жуан ы және жiңішке і селбесіп отырады. Мысалы: рахмет, лайық сөздері ырахмет, ылайық болып айтылады. Езу дауыстылардың тағы бір түрі -і фонемасы. І-фонемасы ы дыбысының жіңішке сыңары. Бұл фонема тілдің артқа қарай жүйткуі арқылы жасалады. І-фонемасы сөз ішінде келуі тәртібі жағынан да, интернациональдық сөздерде дәнекер қызметін атқарады. I-фонемасы қазақ сөздерінің басында, ортасында, ін, іс аяғында келе береді: іні, түтін, бүтін т.б. Түбір сөздерде алғашқы еріндік дауысты дыбыстардың әсерінен кейінгі буындағы і фонемасы айтылуда еріндік дауысты дыбысқа айналады. Мысалы: өрік, түтін сездері өрүк, түтүк болып айтылады. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|