-тақырып. Бастауыш сыныптарда шешендік сӛздерді оқыту

132 
кәрініс тапқан. Шешендік сӛздер сынып жоғарылаған сайын кҥрделеніп, 
кӛлемі ҧлғаятҥскен. Мысалы: 1-сыныптың ана тілі оқулығы интегративті 
оқулық болғандықтан, қазақ тіліне байланысты "Қанша? Неше? Нешінші? 
сҧрақтарына жауап беретін сӛздер" деген тақырыпқа Н.Оразалиннің "Ҥш 
би" ӛлеңі берілген. Осы сабақтың барысында мақал-мәтел шешендік 
ӛнердің қайнар кӛзі болғандықтан, сан есімдерді қайталау жҧмыстарына 
мынадай ҧсынбалар қолдануға болады: 
1.
Жеті атасын білген ҥл, Жеті жҧрт тың қамын жер. 
2.
Батыр бір ӛледі, қорқақ мың ӛледі. 
3.
Жаңбыр бір жауса, терек екі жауады. 
4.
Екі айнасы бар, екі найзасы бар. Сыртылдаған тҧяғы бар, бір желпуіш 
сияғы бар. 
5.
Еңбек - адамның екінші анасы. 
2-сынып оқулығында шешендік сӛздер, жҧмбақ, жаңылтпаш, мақал-
мәтел, аңыз, ертегілермен ҧжымдас-тырылып берілген. Тӛле бидің "Ана 
арқасы мамыңтай", "Жақсы жігітбелгісі", "Кедейлік неден?", "Қазыбектің 
Тӛле бимен кездесуі", Әйтеке бидің "Жігіттің жақсысы" сияқты шешендік 
сӛздері осы 2-сыныптың оқулығында берілген. 
Әйтеке бидің "Бай болсаң, халқыңа пайдаң тисін, батыр болсаң, жауыңа 
найзаң тисін". Қазыбек бидің "Не қымбат?" ӛлеңі оқушыларға жаттығу 
жҧмысын орындауға берілген. 
3-сыныптың оқулығында шешендік сӛздер "Сарқылмас қазына" деп 
аталатын ҥлкен бӛлімге енгізілген. Бҧл жолы шешендік сӛздер қазаң 
халқының ҧмытылмас асыл мҧрасы айтыс және аңыз әңгімелерімен 
байланыстырылып берілген. Бҧл сыныпта шешендік сӛздер саз пәнімен 
пәнаралық байланыс жасайды. "Абылай хан", "Тӛле бидің тәрелігі", 
"Қазыбектің шешендік сӛздері", "Бала Әйтекенің билігі", "Әнет баба" - деп 
аталатын ел аузынан алынған мазмҧнды мәтіндер мақал-мәтелдер-мен 
жалғастырылып берілген. 

133 
3-сыныптың ана тілі оқулығы шешендік сӛздермен аяңталған болса, 4-
сыныпта "Арнайы Бҧлақ - асыл сӛз" деген тақырып тӛл оқулықтың 
беташары болып тҧр. 4-сыныпта шешендік сӛздер кең ауқымды, кҥрделі 
тҥрде берілген. Олар 1-3 сыныптағы шешендік сӛздерді толық қайталап 
ӛтеді. Бастауыш сынып Оқулықтарындағы шешендік сӛздер 4-сыныптың 
бірінші тоқсанында қорытындыланады. 
Сонымен қатар, бірінші сынып оқулығына енген мына ертегілерден 
шешендік сӛз ҥлгілерін анық байқауға болады. "Ақымақ қасқыр" 
ертегісіндегі ешкінің тапқырлығы. "Менің билейтін ӛнерім бар еді" - деп 
ӛзінің қулығын асырып, сӛз тапқыштығының арқасында қасқырдың улы 
тырнағынан аман қалады. Немесе ел аузынан алынған "Зеректік" 
әңгімесіндегі жолаушылардың сӛз тапқырлығы, сол сияқты Ыбырай Алтын-
сариннің "Әке мен бала" әңгімесіндегі "Аз жҧмысты қиынсынсаң, кӛп 
жҧмысқа тап боларсың, азға қанағат етпесең, кӛптен де қҧр қаларсың", - 
деген нақыл сӛздері бала жҥрегіне ізгілік ҧялатып, жігерлендіре тҥседі. 
Сонымен қатар 1-сыныпта Оқушылар халық ауыз әдебиетінің ҥлгілері 
тарауын ӛткен кезде Бӛлтірік шешен, Досбол, Қожанасыр, Алдар Кӛсе 
сияқты кейіпкерлермен жақын танысып, олардың тапқырлықпен айтқан 
аңыз әңгімелерін оқып біледі. 
1-сыныпта шешендік ӛнерді танытуда мынадай ш-шендік сӛздерді 
қолдану арқылы оқушы жҥрегіне жол табамыз. Мысалы, мен "Шаңырақ 
шуағы" тарауында ӛтілген "Ана" туралы материалдарды игеру барысында 
ананық қамқоршы, қорғаныш, ардақты екенін айта келіп, Ғ.Мҥсіреповтың 
"Ана" повесінен: "Адамдане қасиет болса, бәрі ананық сҥтімен, кҥннің 
кӛзінен алынған қасиет", - деген ҥзінді жаздырып, жуан және жіңішке 
дауысты дыбыстарды таптыра отырып, Тӛле бидің мына "Бауырыңның 
жылуы кетпесін" шешендік сӛзін қолдандым. 

134 

жүктеу/скачать 1,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: