М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент


Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі



Pdf көрінісі
бет106/471
Дата08.02.2022
өлшемі3,01 Mb.
#117721
1   ...   102   103   104   105   106   107   108   109   ...   471
Байланысты:
Қазақтардың рухани әлемі әл-Фарабиден Абайға дейін

3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі: 
қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (X
V
–X
VIII
 ғғ.)
103 
салы, мал мен ғылымды салыстырып (яки, байлық пен ғылымды), 
ғылымның артықшылықтарын біріншіден, екіншіден... деп, тура он 
мысалмен дәйектеген Әлі шешен оны жүйелеп көрсетіп берген екен: 
«Малдан ғылым артық. Өйткені ғылым әулие-әнбилердің мирасы, 
ал мал – перғауын мен Қарынбайдың мирасы; Екіншіден, малдан 
ғылым артық, өйткені ғылым сені сақтайды, ал малды сен сақтайсын; 
Үшіншіден, малдан ғылым артық, өйткені ғылымның досы көп, ал 
малдың дұшпаны көп; Төртіншіден, малдан ғылым артық, өйткені 
ғылымды жұмсасаң арта береді, ал малды жұмсасаң азая береді; 
Бесіншіден, ғылым артық, өйткені ғылым атақ алдырады, мал 
шатаққа қалдырады; Алтыншыдан, ғылым артық. Өйткені ғылым 
өзін-өзі асырайды, ал малды бағу, күту керек; Жетіншіден, ғылым 
артық. Өйткені ол қиялды қамшылайды, шапағат бергізеді, ал мал 
иесіне сараң деген ат ергізеді; Сегізіншіден, ғылым артық. Өйткені 
ол жоғалмайды. Мал қолдың кірі, өледі, жоғалады; Тоғызыншыдан, 
ғылым артық. Өйткені, ғылым көңілді нұрландырады, адамға ақыл-
ой қосады, ал мал масаттандырады, болған үстіне бола түссін деп, 
дүниеқоңыз етеді; Оныншыдан, ғылым артық. Өйткені ғылым 
құдайға зәһат, таупиық, ғибадат қылады, ал мал иесінің көңіліне 
тәкаппарлық салады». 
Сондай-ақ, «біріншіден не жаман», «бірінші тілек тілеңіз» деп 
басталатын өлеңдер мен жеті қасиет, үш жаман, үш жақсы, үш 
жұрт сияқты – үш тұғырлы бірліктер т. б. 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12
т. б. қазақ нумерологиясындағы мағыналық құндылықтар да осын-
дай логикалық ғылыми айналымдармен келіп түйісіп жатады. 
Ал салыстыру бірінші табиғат құбылыстарын айта келіп, ора-
ғытып, қоғамдық өмірге, нақты жағдайларға қарай бетбұрумен 
көркемделеді. Бұл тұтас қазақ поэзиясында жиі қолданылатын 
шендестіру тәсілі. Сондықтан, бұндай жүйелі логикалық ойлау 
шешендік сөздер мен билердің толғауларының құндылығын артты-
рып қана қоймайды, сөздерін дәлелдеу үшін де пайдаланылады. 
Би-шешендердің ойлау машығының қадірін арттыратын тағы 
бір ерекшелік – тездік, ұшқырлық. Сыртқы ортаға, болып жатқан 
оқиғаларға, даулы мәселелерге, хан, батыр, би сияқты әлеуметтік 
беделді тұлғалардың қойған сауалдарына сол сәтте тезірек жау-
ап қайтару қажет және ол ұтқыр ой, тапқырлық, терең мағыналы, 
өмірмен тығыз байланысты, екі ұшты емес болуы тиіс. 
Би-шешендердің даналық сөздері де көп жағдайда өлеңмен 
айтылғандықтан, ол суырып салма ақындықты қажет етеді. Ақ-
параттарға тез жауап беру үшін алдымен, мағыналы ой керек, ол 
ой қайтадан тұспалданып, көркемделіп, әсерін арттыратындай 


104


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   102   103   104   105   106   107   108   109   ...   471




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет