Эмбриология грек тілінен

21.4. Ұрықтан тыс мүшелер
785
21.1 7- сурет. 
Жалғасы
б — кесте: 1 — жатырдың бұлшық етті қабыкдіасы; 2 — 
d e c id u a b a sa lis
; 3 — ам ни­
он қуысы; 4 — сарыуыз қапшығының қуысы; 
5 
— урықтан тыс целом (хорионның 
қуысы); 6 
—
d e c id u a capsularis:
7 
—
d e c id u a parietalis;
8 
— жатырдың қуысы; 9 —  
жатырдың мойыны; 10 — эмбрион; 11 — хорионны ңүш інш іреттікбүрлері; 12 — ал ­
лантоис; 13 — кіндік баудың мезенхимасы: а — хорион бүрлерінің к,ан тамырлары; 
6  — ана қанына толы лакуналар (Гамильтон, Бойд және М оссм ан бойынша)

786
21 -Тарау. Адам эмбриологиясының негіздері
21.4.2. Сарыуыз қапшығы
Сарыуыз қапшығы —
ұрыктың дамуына кажет, коректік заттарды (сарыуыз- 
ды) жинактайтын мүше ретінде пайда болтан, эволюция барысындағы ең көне 
ұрыктан тыс мүше. Адамда ол қалдык кұрылым (сарыуыз көпіршігі). Ол 
ұрыктан тыс энтодерма мен ұрыктан тыс мезодермадан (мезенхимадан) 
кұралады. Адамда дамудың 2-ші аптасында пайда болып, сарыуыз капшығы 
үрыктың коректенуіне аз уакыт кана катысады, өйткені дамудын 3-ші аптасы- 
нан бастап ұрыктың ана организмімен байланысы, яғни гематотрофты 
коректену калыптасады. Омырткалылардың сарыуыз капшығынын кабыр- 
ғасында кан аралшыктары дамып, алғашкы кан жасушалары калыптасады 
және ұрыкта оттегі мен коректік заттардың тасымалдануын камтамасыз 
ететін, алғашкы кан тамырлары дамитын бірінші мүше болып габылады.
Ұрыкты сарыуыз капшығынан жоғары көтеретін кеуделік катпардың пайда 
болуы барысында ішек түтігі калыптасады, сонымен сарыуыз капшығы ұрык 
денесінен бөлінеді. Ұрыктын сарыуыз капшығымен байланысы, сарыуыз 
сабағы деп аталатын, куысты бау түрінде калады. Сарыуыз капшығы кан 
түзуші мүше ретінде 7—8-ші аптаға дейін кызмет аткарады, кейін кері дамуға 
ұшырайды және кіндік бау кұрамында, плацентаға кан тамырларын өткізуге 
катысатын, жіңішке түтік түрінде калады.
21.4.3. Аллантоис
Аллантоис амниондык аякшаның ішіне кіре өсетін, ұрыктың каудальды 
бөліміндегі кішкентай саусак тәрізді өсінді. Ол сарыуыз капшығының ту- 
ындысы болып табылады және ұрыктан тыс энтодерма мен мезодерманын 
висцеральды жапыракшасынан тұрады. Адамда аллантоис нашар дамыған, 
бірак оның ұрыктын коректенуі мен тыныс алуын камтамасыз етуінде 
маңызы зор, өйткені онымен кіндік бауда орналаскан тамырлар хорионға 
карай өседі. Аллантоистын проксимальды бөлімі сарыуыз сабағының бойы- 
мен орналасса, ал дистальды бөлімі, өсе келе, амнионның және хорионнын 
арасындағы куыска кіре өседі. Бұл газ алмасу және зат алмасу өнімдерін 
шығару мүшесі. Аллантоистын тамырлары бойынша оттегі келеді, ал 
аллантоиска ұрыктың зат алмасу өнімдері шығарылады. Эмбриогенездін 
2-ші айында аллантоис кері дамиды және кері дамуға ұшыраған сарыуыз 
капшығымен бірге кіндік баудың кұрамына кіретін, жасушалардың созын- 
дыларына айналады.
21.4.4. Кіндік бау
Кіндік бау ұрыкты (нәрестені) плацентамен байланыстыратын тығыз со- 
зынды. Ол кұрамында кан тамырларымен (екі кіндік бау артериялары және 
бір көктамыр) бар шырышты дәнекер тінінен және сарыуыз капшығы мен 
аллантоистын калдығын коршайтын амниондык кабыкшамен капталған.
«Вартонов үйымасы» деп аталатын, шырышты дәнекер тіні кіндік баудын 
серпімділігін камтамасыз ете отыра, кіндік бау тамырларын сығылудан сактап,

21.4. Ұрықтан тыс мүшелер
787
эмбрионды үздіксіз коректік заттармен жәме оттегімем камтамасыз етсді. Со- 
нымен катар, ол плацентадан эмбрионға тамырлардан тыс жолмен зиянды 
агенттердіи өтуіне кедергі ете огыра, корғаныш кызметін аткарады.
Иммуноцитохимиялык әдістермен кінлік баудын, плацентанын және 
эмбрионның кан тамырларында гетерогенді жазык бұлшык ет жасушалары 
(ЖБЖ) болатыны аныкталған. Коктамырларда десминдік он ЖБЖ анык- 
талған. Олар көктамырлардын баяу тоникалык жиырылуын камтамасыз етеді.
21.4.5. Хорион
Хорион
, немесе 
бүрлі қабықша
, алғаш рет сүткоректілерде пайда болады, 
трофобласттан және үрыктан тыс мезодермадан дамиды. Басында трофобласт 
алғашкы бүрлерді күрайтын жасушалар кабатынан тұрады. Олар жатырдын 
шырышты кабыкшасын ерітетін және имплантацияның өтуін камтамасыз 
ететін, протеолиттік ферменттер бөледі. 2-ші аптада ішкі жасушалык кабат 
(цитотрофобласт) және жасушалык кабаттын туындысы болып табылатын, 
сырткы симпласттык кабаттың (симпластотрофобласт) калыптасуына бай- 
ланысты, трофобласт екі кабатты болады. Эмбриобласттың шетінде пайда 
болған ұрыктан тыс мезенхима (адамда дамудын 2—3-ші аптасы) трофобластка 
карай өсіп, онымен бірге екіншілік эпителиомезенхималды бүрлерді кұрайды. 
Осы уакыттан бастап трофобласт хорионға немесе бүрлі кабыкшаға айналады 
(21.17-суретті караңыз).
3-ші аптаның басында хорионның бүрлеріне кан кылтамырлары енеді және 
үшінші реттік бүрлер калыптасады. Ол ұрыктын гематотрофты коректенуінін 
басталуымен сәйкес келеді. Хорионнын кейінгі дамуы екі үдеріспен — сырткы 
(симпласттык) кабаттын протеолиттік белсенділігінің артуының салдарынан 
жатырдын шырышты кабыкшасының бүзылуымен және плацентанын даму- 
ымен байланысты.
21.4.6. Плацента
Плацента (баланың жолдасы)
адамда дискоидальды гемохориальды бүрлі 
плаценталар типіне жатады (21.17, 21.18-суретті караныз). Ол нәрестені 
ана организмімен байланыстыруды камтамасыз ететін, әр түрлі кызметтер 
аткаратын, манызды уакытша мүше. Сонымен катар плацента ана және 
нәрестенің кандарының арасында тоскауыл кұрайды.
Плацента екі бөлімнен түрады: ұрыктык немесе нәрестелік 
(pars fetalis),
және аналык 
(pars materna).
Нәрестелік бөлімі бүрлі хорионнан және хорионға 
ішінен кіре өскен амниондык кабыкшадан, ал аналык — босану кезінде 
бөлінетін, жатырдын өзгеріске үшыраған шырышты кабыкшасынан 
(decidua
basal is)
тұрады.
Плацентанын дамуы 3-ші аптада, екіншілік бүрлерге тамырлар еніп, 
үшіншілік бүрлер пайда бола бастағанда басталады және жүктіліктің 3-ші 
айының соңында аякталады. 6—8-ші аптада тамырлар айналасында дәнекер 
тінінің элементтері дифференцияланады. Фибробласттардың дифференция- 
лануында және олардын коллагенді синтездеуінде А және С дәрумендерінің

7 8 8
21-Тарау. Адам эмбриологиясының негіздері

789
21.4. Ұрықтан тыс мүшелер
манызы зор, олардын жүкті әйелдің организміне жеткілікті түспеуі ұрыктың 
ана организмімен тығыз байланысуынын бұзылуына әкеледі және өздігінен 
басталатын түсік каупіне себеп болады.
Хорионнын дәнскер тінініи негізгі затында плацентаның өткізгішгігінің 
реттелуіне эсер ететін, гиалурон және хондроитинкүкірт кышкылдарынын 
мөлшері жоғары болады.
Плацентанын дамуы барысында хорионның протеолиттік белсенділігінің 
нәтижесінде, жатырдын шырышты кабыкшасы бұзылады және гистиотрофты 
коректену гематотрофты коректену әдісіне алмасады. Бұл хорион бүрлерінін 
лакуналарға эндометрийдің закымдалған тамырларынан аккан ана канымен 
шайылатынын білдіреді. Бірак, калыпты жағдайда ана және нәресте каны 
ешкашан араласпайды.
Екі кан айналымды бөліп тұратын 
гематохориальдық тосқауыл
үрык. 
тамырларынын эндотелиінен, тамырларды коршайтын дәнекер тінінен, хо­
рион бүрлерінін эпителиінен (цитотрофобласт және симпластотрофобласт- 
тар) және кей жерлерде бүрлерді сыртынан қоршайтын фибриноидтан тұрады.
Плацентаның 
урықтық,
немесе 
нэрестелік бөлімі
3-ші айдың сонында 
цито- және симпластотрофобластпен (кері дамып жаткан цитотрофобластты 
каптайтын, көпядролы кұрылым) капталған, талшыкты (коллагендік) дәнекер 
тінінен тұратын, тармакталған хориалды табакшамен берілген. Хорионның 
тармакталған бүрлері (бағаналык, зәкірлік) миометрийге караған бетінде ғана 
жаксы дамыған. Мұнда олар плацента арқылы өтіп, ұштарымен бұзылған 
эндометрийдін базальды бөліміне енеді.
Хориальды эпителий, немесе цитотрофобласт, дамудың ерте сатыларын- 
да ядролары сопақша бір кабатты эпителийден тұрады. Бүл жасушалар митоз 
жолымен көбейеді. Олардан симпластотрофобласт дамиды.
Симпластотрофобластта көп мөлшерде әр түрлі протеолиттік және 
тотыктырушы ферменттер бар (АТФ-азалар, сілтілі және кышқыл фосфатаза- 
лар, 5-нуклеотидазалар, ДПН-диафоразалар, глюкозо-6-фосфатдегидроге- 
назалар, альфа-ГФДГ, сукцинатдегидрогеназа — СДГ, цитохромоксидаза — 
ЦО, моноаминоксидаза — МАО, ерекше емес эстеразалар, ЛДГ, НАД- және

жүктеу/скачать 3,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: