Графика. Орфография. Орфоэпия
жүктеу/скачать 2,09 Mb. Pdf көрінісі
|
Н.-Уәлиев-МОНОГРАФИЯ
| ақ аю
бөлек, ақбөкен бірге жазылады? Ал, біздің ойлауымызша бұл құбылыстың мәнін жалпы тіл біліміндегі фразеология теориясы (Копыленко М.М., Попова З) біршама аша түсетінін кейбір күрделі сөздердің сыңарларына семасиологиялық талдау жасай отырып та байқауға болады [52, 40б.]. Мысалы, ақ аю, қоңыр аю дегендегі ақ, аю экстралингвистикалық ұғымды (өмірдегі) ақ, аю дегендерге сәйкес келеді. Тіркес құрамындағы мұндай семалар денотат бір (Д 1 ) деп белгіленеді: Д 1 + Д 1 . Сары ағаш, қара ағаш- тардағы сары, қара семаларының экстралингвистикалық фактормен тікелей емес, жанама байланысы бар (жемісі сары, діні қара т.б.) екені көрініп тұрады, сондықтан бұл семалар денотат екі (Д 2 ) деп белгіленеді. Ал мұндағы ағаш экстралингвистикалық ұғыммен тікелей ұштасып жатқандықтан, денотат бір (Д 1 ) деп аталады: Д 2 + Д 1 . Өгіз шағала, түйе құс дегендегі өгіз, түйе экстралингвистикалық ұғымдағы «өгіз» бен «түйе» емес, «үлкен», я болмаса «соларға ұқасас» дегенге меңзейді. Мұндай семалар коннотат бір (К 1 ) деп аталады, ал бұлардың екінші сыңарлары (құс, шағала) денотат бірге (Д 1 ) жатады: К 1 + Д 1 . Тіркестің неге бұлай айтылатыны, яғни уәждемесі, (мотивациясы) көрініп тұрады. Сондай-ақ қанды ағаш тіркесіндегі ағаш -тың денотат бірге (Д 1 ) жататыны айтпаса да түсінікті. Ал бұл сөздің қанды -мен неге тіркес құрайтыны синхрондық тұрғыдан мүлде белгісіз, яғни уәждемесі жоқ. Әдетте мұндай семалар коннотат екі (К 2 ) деп көрсетіледі: К 2 + Д 1 . Жау қазын, жау жұмыр дегендегі жау, жұмыр, қазын -дардың экстралингвистикалық мәні синхрондық тұрғыда мүлде белгісіз: яғни уәждемесі жоқ. Фразеология теориясы бойынша мұндай семалардың тіркесі К 2 + К 2 түрінде белгіленеді. Тас бақа тіркесіндегі тас, бақа лексемалары шыңдық өмірдегі таб пен бақа -ны білдірмейді. Бұл сөздердің экстралингвистикалық фактормен байланысы тікелей емес, жанама түрде жүзеге асады, сондықтан мұндағы семалар К 1 + К 1 түрінде бейнеленеді. Осы ізбен талдай берсек, ақ бөкен – дегі ақ экстралингвистикалық ұғымдағы ақ емес, жануардың (Д 1 ) неге бұлай айтыланыты белгісіз. Сондықтан мұндай тіркестерді К 2 + Д 1 түрінде көрсетуге болады. Ақ қу тіркесіндегі ақ семасын Д 1 , қу семасын К 2 деп белгілейміз. Өйткені мұндағы ақ экстралингвистикалық факторға сәйкес болса, қу сөзінің экстралингвистикалық мәні қазіргі тіл тұтынушыға белгісіз. Сондықтан мұндайлар Д 1 + К 2 семалар тіркесіне жатады. Сонымен, жоғарыда айтылған тіркестерді былай көрсетуге болады: ақ аю Д 1 Д 1 ақ аю қоңыр аю Д 1 Д 1 қоңыр аю сары ағаш Д 2 Д 1 сарағаш қара ағаш Д 2 Д 1 қарағаш қанды ағаш К 2 Д 1 қандыағаш өгіз шағала К 1 Д 1 өгіз шағала түйе құс К 1 Д 1 түйеқұс ақ бөкен К 2 Д 1 жүктеу/скачать 2,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|