И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010

§ 6. СЕПТІҚ ЖАЛҒАУЛАРДЫҢ МАҒЫНАЛАРЫ МЕН

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Pdf көрінісі

бет	102/167
Дата	25.02.2022
өлшемі	10,59 Mb.
	#133346

1 ... 98 99 100 101 102 103 104 105 ... 167

Байланысты:
И аза тіл білш іні антологиясы с. Исаев азіргі аза тілінде

§ 6. СЕПТІҚ ЖАЛҒАУЛАРДЫҢ МАҒЫНАЛАРЫ МЕН
ҚЫЗМЕТТЕРІ
Қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылысында 7 түрлі
септік жалгау бар. Бұл септік жалғаулардың әр түрі өзіне тән
грамматикалық тұлғалар арқылы белгілі грамматикалық
мағына білдіріп, сөйлемде тиісті қызмет (бір жағынан, белгілі
грамматикалық топтағы сөздерді байланыстырып, екінші
жағынан, ол сөздер белгілі синтаксистік қатынаста жұмсалуы
арқасында белгілі сөйлем мүшесінің де қызметін) атқарады.
Септік жалғау түрлері осындай үш түрлі сипаты (грамматика-
лық тұлға - грамматикалық мағына —
грамматикалық қызмет)
арқылы, бір жағынан, жеке-жеке грамматикалық тұлға ретінде
танылады, екінші жағынан, бүлардың жиынтығы парадигма-
лық жүйе ретінде септік категориясын қүрайды.
Сұрақ. Жеті септіктің ішінде атау септігінің ерекшелігі
бар ғой. Әсіресе, атау септігінің арнайы грамматикалық
түлғасының (формасының) болмай, басқа септік түрлерін
жасауға негіз ғана болуы осы басқа септік түрлерімен теңдеп
қарауға болмайтындығын көрсетпей ме?
Жауап. Түркологияда да, қазақ тіл білімінде де көп уақытқа
дейін септік парадигмасында (түрлену жүйесінде) атау септігі
дәл осылай басқа септіктерге негіз болатын түлға делініп келді.
Әрине, атау септігінің түлғасы мен грамматикалық мағынасы,
қызметі жайындағы талдау пікір - көзқарастар түркология
мен қазақ тіл білімінде бірдей, біркелкі емес. Атау септігінің
табиғатын дүрыс және жан-жақты түсіну үшін қысқаша болса
да сол пікір —
көзқарастарға тоқтала кстейік.
XIX ғасырдың орта кезінен бері жарық көре бастаған
ғрамматикалардан бастап күні бүгінге дейін жүргізіліп кел-
ген түркологиялық зерттеу еңбектерінде зат есімнің септік
жүйесіндегі бірінші септік түрі «арнайы түлғалық көрсеткіші
жоқ, басқа септік түрлеріне негіз болатын түлға», сонымен
95
\
I

бірге «бір ғана мәнде емес, кейде басқа септік түрлерінің, мыса-
лы, ілік пен табыс, қызметінде де қолданылатын ерекшеліктері
болғандықтан» атау (именительный) септік деп атаудан
гөрі негізгі (основной) немесе белгісіз (неопределенныи), я

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 98 99 100 101 102 103 104 105 ... 167