И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010

қалыптасқан абстракциялануы, жалпылануы негізінде пайда 
болған жалпы грамматикалық мағынасы - жалпы қимылды
оілдіру мағынасы сөздщ лексикалық мағынасы өзгеріп кет- 
пей, яғни басқа бір жаңа сөз жасалмай, сол сөзге неше түрлі 
грамматикалық түлғалар жалғанып, соның нәтижесінде оларға 
сәйкес грамматикалық мағыналар үстелсе де, сақталып оты- 
рады. Мысалы, тындасам, тындатқызбайды, т. б. сөз бен сөз 
түлғаларында жалпы тыңдау қимылы сақталған да, керісінше 
бүйрықтық, екінші жақтық, анайылық мағына жоқ. Сондай- 
ақ тында деген түбірге бүйрықтық, 2-жақтық мағына тән де- 
сек (Қазақ тілінің ғрамматикалары мен кейбір зерттеулерде 
де, жоғарыда көрсетілгендей, етістіктің түбір түлғасы осылай 
қате анықталып жүр. Қара: ҚГГ, 127, 129; X. А. - ЕЛГС, 35,
88, т. б.) онда тыңда-т-қыз-ба, тыңда-ңқыра-ма тәрізділерді де 
етістіктің түбір түлғасы деп тануға мәжбүр боламыз, өйткені 
бүлар да осы қолданысындағы мағынасы жағынан етістіктің 
бүйрықтық, 2-жақтық, жекеше, анайы түрімен сәйкес келеді, 
сен тындатқызба, сен тыңдаңқырама. Ал бүлардың түбір емес 
екендігі өзінен-өзі түсіиікті (И. - ЕТЕ).
Сөйтіп, қазақ тіліндегі сөз таптарының бірі болып таны- 
латын етістік өзіне тән белгілі мағына білдіре алатын, бірақ 
қазіргі кезде сол күйінде қолданылмайтын түбір түлға және 
неше түрлі грамматикалық мағынаның түлғалық көрсеткіштері 
болып табылатын формалардың түрлену жүйесінің бірлігінен 
түрады. Етістік түбірдің грамматикалық сипатын айқындауда 
кездесетін пікір ала-қүлалығы немесе тіпті кейде оның мәніне 
түсінбеушілік 
етістік 
категорияларының 
ерекшеліктерін
анықтап, оларды жіктеуден де байқалып жүр. Әдетте етістіктің 
түбірден өзге формалардың жүйесі мынадай грамматикалық 
категориялар ыңғайында қаралады: 1) қимыл атауы катего- 
риясы; 2) салттылық және сабақтылық категориясы; 3) етіс ка- 
тегориясы; 4) болымдылық және болымсыздық категориясы; 
5) амалдың өту сипаты категориясы; 6) есімшелер категориясы;
163

7) көсемшелер категориясы; 8) рай категориясы; 9) шақ катего- 
риясы; 10) жіктік, көптік жалғауларының шаққа қатысы (Ы. А.
- ҚҚТ, 286-287). Кейбір терминдік айырмашылықтарды есепте- 
мегенде, бұлай болу қазақ тілі оқулықтары мен етістік жайын-
да жазылған еңбектерге тән болып келеді.
Етістік тұлғаларының жүйесін, оның грамматикалық си- 
паттарын түсіну үшін, етістіктің сөйлемде (сөйлеу процесінде) 
қолданылу ерекшеліктеріне назар аударайық. Ең алдымен, 
жоғарыда көрсетілгендей, етістік түбір тұлғасында тұрып 
қолданылмайды. Етістіктің бұйрық рай (2-жақ анайы) сырт- 
тай ұқсас қалып етістіктерінің 3-жақта (ол отыр, тұр, жүр 
тәрізді) қолданылуын түбір тұлғамен барабар деп түсіну қате 
екені тағы да жоғарыда ескерілді, оны естен шығаруға бол- 
майды. Екіншіден, етістік тек жіктеліп барып немесе кей- 
де -у тұлғалы түйық етістік (қимыл атауы), анықтауыштық 
қатынаста есімше, адвербиалдық мәнде кесемше түрлерінде 
ғана қолданыла алады: оқу үшін келді, оқыған бала, айтар 
сөз, беретін жауап, дауыстап оқыды, жүре сөйлесті, оқығалы 
келді, т. б. Үшіншіден, етістік түбірлері отыр, тұр, жүр, жатыр 
қалып етістіктері мен бүйрық рай түлғасын есептемегенде 
тікелей жіктелмейді. Оның үстіне етістіктің түбір түлғасына 
үстелетін грамматикалық формаларының бәрі де, жоғарыда 
көрсетілгендей, бірдей жіктеле бермейді, яғни -ыңқыра, 
-іңкіре, -ңқыра, -ңкіре тұлғалы күшейтпелі етістік (кей еңбекте 
сыпат түлғасы деп аталады), етіс түлғалары, болымсыз етістік 
түрлері тікелей жіктелмейді, оларға түбір тұлға сияқты есімше, 
көсемше, рай, шақ тұлғаларының бірі үстелгенде ғана, жіктік 
жалғау жалғана алады. Төртіншіден, етістік формаларының 
белгіліжалғану тәртібі бар: түбіргетікелейжақын етістүлғалары,
одан кейін күшейтпелі етістік, одан соң ғана болымсыз етістік 
формасы жалғанып, бүлардан кейін ғана рай, шақ, есімше, 
көсемше тұлғаларының бірі қосылып барып етістік жіктеледі: 
жүргіз-іңкіре-ме-се-к, сөйле-т-кіз-бей-міз, аит-ыл-ыңқыра-ма-
164

йтын, т. б. Әрине, рай, шақ, есімше, көсемше тұлғалары етістік 
түбірге тікелей де жалғана алады: кел-ген, кел-се-к, кел-е-мін, 
кел-іп-ті, кел-ер, т. б. Сондай-ақ етіс, күшейтпелі етістік, бо- 
лымсыз етістік тұлғалары бірінің үстіне екіншісі қосыла бер- 
се, рай, шақ, есімше, көсемше тұлғалары олай бірінең соң екін- 
шісі қосылмай, етістікке олардың біреуі ғана жалғанады: 
сөйле-т-кіз-бе-й-мін немесе сөйле-т-кіз-бе-п-пін, немесе сөйле- 
т-кіз-бе-ген-мін, немесе сөйле-т-кіз-бе-се-м, т. б. Бұның өзі 
етістіктің басқа тұлғаларына қарағанда, рай, шақ, есімше, 
көсемше тұлғалары грамматикалық сипаты жағынан қатар-
лас, реттес, мәндес, қызметтері жақын, ыңғаилас екендігін 
көрсетеді. Бұл сияқты ерекшеліктер етістік формаларының 
білдіретін мағыналық сипатынан да байқалады.
Етістіктің 
салттылық 
және 
сабақтылық 
сипаты 
оның жалпы грамматикалық семантикасына, яғни тура 
объектіні қажет ету - етпеуіне байланысты екені белгілі. 
Салттылық - сабақтылық мәнді көрсетерпік етістіктің ар- 
найы грамматикалық (парадигмалық) формалары жоқ. Етіс 
жүрнақтарының көпшілігі салттылық-сабақтастық мәнмен 
яғни өзгелік етіс сабақтылықпен, өздік етіс пен ырықсыз етіс 
салт етістікпен байланысты, бірақ бүл қасиет оның бірден-бір 
грамматикалық көрсеткіші емес. Салттылық-сабақтылық мән 
етістіктің грамматикалық мағынасы арқылы түсініліп, сөйлеу 
проңесінде тура толықтауышты (тура объектіні) меңгеру- 
меңгермеу сипаты негізінде көрінеді. Сөйтіп, бұл құбылыс 
етістіктің таза грамматикалық сипаты емес, әрі тікелей 
семантикалық, әрі синтаксистік - қатынастық қасиеттерінің 
көрінісі болып табылады. Сондықтан салттылық-сабақтылық 
сипатты (грамматикалық ерекшелікті) етістіктің лексика- 
грамматикалық категориясы деп таныған жөн (X. А. - ЕЛГС,
209).
Рас, қазақ тіл білімінде етістік категорияларын осын- 
дай ерекшеліктеріне қарап, бірнеше топқа бөлу тәжірибесі
165

бар. Педучилищеге арналған оқулықта етістікті лексика- 
семантикалық категориялар (көсемше, есімше, болымды және
салт
бөледі
(Ә. - ҚТ, 175-188). Ы. Маманов е
негізгі етістік және функциялық
гістіктер және модификация- 
стіктерге сөздің лексикалық 
модификациялы етістіктерге
қосымшалар
грамматикалық мағына білдіретін етістік формаггарын» 
жатқызады, яғни модификациялы етістікке етістіктің салт 
және сабақты, етіс, күшейтпелі етістік, күрделі етістік, сыпат, 
болымсыздық етістік категориялары енеді де, олар мынадай 
тәртіппен сатылап бөлінеді: «Бірінші орында түбір етістіктер, 
екінші орында модификациялы етістіктер, үшінші орында
функциялық
(М. Ы.-ҚҚТ, 3-5). Автор функциялық
түлғаларына (жіктік және тәуелдік жалғаулары арқылы жаққа 
бөлініп жіктелетін» түйық етістік, көсемше, есімше, шартты 
рай түрлерін жатқызады. Бірақ автордың «Осы функциялық 
етістіктердің жіктелуі арқылы етістіктердің рай, шақ фор
малары
(М. Ы. - ҚҚГ
(5-Б) келісуге болмайды, өйткені рай, шақ мағыналары етістік- 
тің жіктелу түлғасы (жіктік жалғаулары) емес, одан бөлек ар- 
найы грамматикалық формалары яғни олардың грамматикалық 
мәні есімше, көсемше формалары арқылы беріледі, ал 
жіктелу - жақ категориясының көрсеткіші. Н. Оралбаева 
өтістік түбіргс бірінші болып етіс тұлғалары және күрделі 
етістіктер, екінші орында қимылдың өту сипатын білдіретін 
категория түлғасы, үшінші орында модаль категориясының 
көрсеткіштері, төртінші орында рай түлғалары түратынын, 
жіктік жалғаулары, көсемше, есімше және түйық епстік
166

көрсеткіштері етістікті аяқтайтын формалар екенін көрсетеді 
(О.-ҚТЕК). Бұдан етістіктің грамматикалық тұлғалары өздері 
білдіретін мағыналық ерекшеліктері жағынан да, сөзге жалғану 
тәртібі жағынан да бірдей емес екенін, оларды бір қатарға қойып 
қарауға болмайтынын байқаймыз. Бұл - бір. Екіншіден, осымен 
байланысты, жалпы грамматикалық категория деген ұғымды 
және етістік сөз табына байланысты оның шегін айқындап 
алу қажет, өйткені жоғарыда көрсетіліп өткендей, бұл тура- 
лы қазақ тіл білімінде тіпті жалпы тіл білімінде, тиянақты бір 
тұжырым жоқ, әр зерттеуші бұл ұғымдарды өзінше түсінеді. 
«Қазіргі қазақ тілі» оқулығында грамматикалық категорияны 
сөз таптары дегеннен бастап (сөз таптары категориясы, есімдер 
категориясы, етістік категориясы, зат есім категориясы, сын 
есім категориясы, сан есім категориясы, жалғау, жүрнақ ка- 
тегориялары, т. б.) жалғаулар мен сөз тудыратын және сөз 
түрлендіретін категорияға дейін бөлініп жіктелуі - осының 
көрінісі (Ы. А. - ҚҚГ, 22-23). Бұдан грамматикалық категория 
деген ұғымның мәні мен өзіндік сипаты айқындалмай, оның ше- 
карасы бөлінбей, басқа ұғымдармен араласып кетіп отыр. Тіпті 
кейде бір ғана тұлға бірнеше грамматикалық категорияның 
көрсеткіші болып, әр түрлі грамматикалық категория деп 
аталу қаупі байқалады. Мысалы: есімшенің 

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: