Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Е

70 
жазып алып отырган. «Қозы Кӛрпеш Баян сұлу», «Ер 
Кӛкше», «Ер Қосай» жырларының біршама нұсқасын қағаз 
бетіне 
түсіреді. 
Кейін 
оларды 
оқытушысы 
Н.Ф.Костылецкийге тапсырады. 
Шоқан халық ауыз әдебиетінің алғашқы тӛрешісі 
болды. Ауыз әдебиеті нұсқаларының таза халық ақыл-
ойының айғағы екенін және оның білім берерлік маңызын 
терең ұғынды. 
Шоқан ауыз әдебиетінің нұсқалары арқылы халықтың 
ӛткендегі 
тарихын, 
тұрмыс-салтын, 
кӛзқарасын, 
дүниетанымын зерттеген. Қазақ халқының ауыз әдебиеті 
үлгілерін басқа халықтар әдебиетімен салыстыра қарады. 
«Жоңғар очерктерінде» қырғыздар мен қазақтардың 
кӛптеген ертегілері мен мифтерін, эпос жырлары мен 
аңыздарын славяндардың сол сияқты шығармаларымен 
салыстырады, шығармалар сарынының ұқсастығына таң 
қалады. 
Ш.Уәлиханов аңыздарды тӛрт топқа бӛліп зерттеді: 
адамның ата-тегі туралы аңыздар, шежіре жӛніндегі 
аңыздар, тарихи аңыздар және поэзиялық аңыздар(ноғайлы 
жырлары)(30,119). 
Шоқан еңбектерінде тарихи аңыздардың да құпиясына 
терең үңілу, байсалды пікір айту басым келеді. «ХҮІІІ 
ғасырдағы батырлар туралы тарихи аңыздар» деген кӛлемді 
еңбегінде Шоқан Абылайды екінші қатарға қойып, 
соғыстағы батырлардың ерлік істерін бірінші қатарда 
баяндаған. Шоқан, сонымен қатар, Абылайдың қазақтар 
арасындағы 
атақ-даңқы 
зор 
болғанын 
да 
жоққа 
шығармайды. Аталмыш еңбекте Шоқан Бұқар жырау 
туралы тұңғыш рет тарихи дұрыс мағлұмат береді. Бұқарды 
ақылгӛй дана ақын ретінде, Абылайдың серігі тұрғысында 
жоғары бағалаған. «Абылай» атты мақаласында Абылай 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

71 
саясатының сырына назар аударады. 
Шоқан есімдері аңызға айналған Қорқыт ата, Жиренше 
шешен, Әз-Жәнібек, Асан қайғы, Абылай туралы 
мәліметтерді, олар ӛмір сүрген дәуірлердегі тарихи 
жағдайларды анықтайтын фольклорлық материалдарды кӛп 
жинаған. «Қазақ шежіресі» еңбегінде былай дейді. 
«¥лағатты ескі сӛздерде Жәнібек ақылдылығымен Әз 
атанған, қазақтар оны Әз-Жәнібек дейді. Әз-Жәнібектің 
дана, білгір, шешен биі - Жиренше Шешен болған. 
Жиренше Шешен айтыпты деген қанатты сӛздер қазақ 
арасында ӛте кӛп. Жиренше есімінің ел арасында 
тапқырлық пен шешендіктің символы болуы, Жәнібек хан 
мен Жиренше Шешеннің қосарлана айтылуы тегін болмаса 
керек»(30,119). 
Поэзиялық аңыздарды немесе Ноғайлы жырларын сӛз 
еткенде Асан қайғының есімін құрметпен атап, оны 
кӛшпелілердің 
философы 
деп 
жоғары 
бағалайды. 
«Қырғыздар туралы жазбалар» еңбегінде Асан қайғының 
Жырғалаңда кӛшіп-қонып жүрген қазақ екенін, оның аты 
тек қазаққа ғана емес, кӛрші қырғыз еліне де мәлім боп, 
«Манас» жырында кездесетінін, зираты Ыстықкӛлдің 
маңында екенін ескертеді. Бұл дәуір туралы «Қазақ 
шежіресі» еңбегінде «Жәнібек билік құрғанда туыстас 
қазақтар мен ноғайлар бірге кӛшіп-қонған, ол кез қазақ 
жырларында алтын ғасыр деп аталады. Қазақтардың 
кӛптеген аңыз-дастандары да сол алтын ғасырға дӛп 
келеді»(30,124) дейді. 
Осы алтын ғасыр ӛкілдері Жиренше шешен, Әз-
Жәнібек, және Асан қайғының адамгершілікті уағыздайтын 
аңыз-нақылдарының ӛміршеңдігін айтқан. «Жиренше 
Шешеннің бірлік, тәлім-тәрбелік нақылдары, әділ хан Әз-
Жәнібек те, Ноғайлардың философ-данасы Асан Қайғы да 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

72 
осы күнге дейін далалықтардың аузынан түспейді»(30,124)-
деп айтқан болатын. 
Аңыз-әңгімелерде әр қырынан танылатын Қорқыт Ата 
туралы Ш.Уәлиханов біраз еңбектерінде қысқа-қысқа 
мағлұматтар беріп отырады. Қорқыт Атаның кӛптеген 
халықтарға тараған бейне екеніне тоқталады. «Қазақтардағы 
шамандықтың қалдығы» еңбегінде Қорқыт жӛнінде былай 
дейді: «Ӛлімнен қашудың ӛзі, алланың жазмышынан бас 
тарту - ислам діні бойынша күнәкарлық, әсте болмайтын 
нәрсе, ал шамандық халықтардың аңызының кӛбісі ӛлімнен 
қашу... Қазақ бақсыларының арасында Қорқыт туралы аңыз 
бар. Сол Қорқыт қазақтарды алғаш қобыз тартуға, сарын 
айтуға үйреткен ең бірінші шаман. Әбден мұсылманданған 
түркімендердің аңыз-дастанындағы Кӛрұғлының ӛзі, аз 
уақыт болса да, ӛлімнен қашады. Сондықтан да, кӛк-
тәңірінің ӛлімге деген құдіреті, қатысы, шамандық сенімде,
тосын-ғажайып күштен де, тағдыр деген ұғымға жақын, 
солай болғанның ӛзінде, шамандық діндегілер оған 
құлшылық ұрмай, кӛк-тәңірі құдіретінен босанбақшы 
болады...». 
Шоқан Қорқыт жӛніндегі аңыз, ертегілерді толық 
талдамаған. Қорқыт жайындағы әңгімені М.Әуезов «Әр 
жылдар ойлары» еңбегінде толықтырады. Жазушы 
Қорқытты бірде дана ойшыл, бірде тапқыр ӛнерпаз, бірде 
ержүрек жас, бірде ӛлімді жеңген күйші-қария есебінде 
таниды. М.Әуезов қазақ Қорқытының басқа ел Қорқытынан 
бір ерекшелігі - мұндағы Қорқыттың сӛз атасы емес, күй 
атасы ретінде кӛрсетілетініне назар аударады. Ал бұл пікір 
Шоқан айтқан пікірден ешбір алшақ емес. 
Шоқан қазақ ертегілерін жинастырған, кейбіреулерін 
орыс тіліне аударған. Қазақ халқының аңыз-ертегілерінде 
жануарлардың, құстардың қайсыбірін киелі деп санаған. 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

73 
«Тәңірі» деген мақаласында халық арасына кең тараған 
кӛне ұғымдарға, діни түсініктердің тигізер кесепатына жан-
жақты барлау жасаған. Мәселен, «Аруақ, қолдай кӛр, 
қолтығымнан жебей кӛр» деп сиырдан ай-мүйізді, аша 
тұяқтыны; қойдан - ақсарбасты, бозқасқаны немесе аппақ 
қардай тұмсасын аруаққа арнап құрбан шалады. 
«Қазақтар киесінен қорқып, аққуларды атпайды, 
аққуды құстың сұлтаны деп есептейді. Сондай-ақ, жапалақ, 
үкі, тоқылдақ, кӛк қарға, кӛкекке тиіспейді. Соңғысы ертеде 
адам болыпты деген аңыз бар. Бір ауылға күйеу бала келіп 
жатады, аяқ астынан аты жоғалады. Қалыңдықтың сіңілісі 
атты іздеуге шығарда, бір аяғына ӛз етігін, екінші аяғына 
асығып жүріп жездесінің етігін киеді. Кӛктем мезгілі 
болатын, міне сондықтан да кӛкектің бір аяғы қызыл, бір 
аяғы кӛк, сол себепті де «Аты жоқ кӛк, кӛкек-кӛкек!» деп 
айтады, киелі құс санатына жатады, кӛкек қонған бұтақты 
сындырып алып, май мол болады деген үғымда іркітке 
салады». 
Шоқан - қазақ мақал-мәтелдерін алғаш жинаушы және 
оған тұңғыш баға беруші ғалым. Қазақ мақал-мәтелдерінің 
ӛмір шындығына, қазақтың тұрмысына қатысты екеніне ой 
жүгіртті. «Ұлы жүздің мәтелдері» еңбегінде ӛзі жинаған 
мәтелдерінің біраз нұсқасын араб алфавитімен ӛзгертпей 
берген және олардың орыс тіліндегі баламаларын да дәл 
жеткізген. Қазақ тілінде халықтың мінез-құлқын, жалпы 
ерекшелігі туралы ұғымды нақты білдіретін мақалдар да бар 
дейді. Мақалдарды бір тілден екінші тілге аударғанда мәні 
кететінін, оны дәл аударудың қиындығын айтқан. Шоқан 
ғылыми еңбектерінің кӛпшілігін орыс тілінде жазды. Оның 
орыс тілін жетік білуі қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін орыс 
тіліне аударуға мүмкіндік берді. Зерттеуші қазақ мақал-
мәтелдерін мазмұнын дәл сақтай отырып орысшаға 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

74 
аударды, оларға түсініктер берді. Шоқан ӛзінің үш жүздей 
мақал жинағанын айтқан екен. 
ХІІІ-ХҮ ғасырларда Алтын Орда хандығының 
құрамына кіріп, бір мемлекеттің қол астында ӛмір сүрген 
Ноғайлы Одағын құрған қазақ-татар халықтарының осы 
тұстағы бай ауыз әдебиеті нұсқаларына Шоқан зор ықылас 
қойған. Ноғайлы дәуіріндегі әдебиет қазынасына «Шора 
батыр», «Орақ батыр», «Манас», «Едіге», «Ер Кӛкше», «Ер 
Қосай», «Қобыланды» сияқты дастандар, т.б. кӛптеген 
толғаулы жырлар қосылады деген. «Қазақтар арасында 
маған белгілі тағы екі жыр бар, оның бірі «Ер Кӛкше мен Ер 
Қосай». Бұл жырда уақ руынан шыққан Ер Кӛкше батыр 
мен оның баласы Ер Қосай батырдың қуатты қыпшақ 
тайпасымен күресіндегі ерліктері суреттеледі.[...]Ендігі бір 
жырдың аты «Орақ батыр». Бұл жырда Орақ батырдың 
бастан кешкен тағдыры әңгімеленеді. Орақ батыр қарауыл 
руынан, Россияға жорыққа аттанады, орыстардың қолына 
түседі, тұтқында абақтыда 10 жыл отырады, содан соң 
үйленіп, бала-шағалы болады, бірақ туған жерге, елге деген 
сағыныш маза бермейді, ақыры еліне оралады» ««Едіге» 
жыры ХІҮ ғасыр соңындағы оқиғаларға қатысты, бірақ ХҮ 
ғасыр басында құрастырылған. Бұл жыр-дастандағы ескі 
сӛздер мен сӛз тіркестері құбылысынан байқалады. Ондай 
создер мен сӛз тіркестері қазіргі тілде жоқ. Ең бір 
таңқаларлық жай, бүкіл жырда бірде-бір парсы, араб сӛзі 
кездеспейді. Мұсылман дінінің қанат жаюы салдарынан, 
қазіргі, күнделікті сӛйлеу тіліміздің ӛзінде парсы, араб 
сӛздері қаптап кетті». 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: