ф.ғ.д., профессор Ержанова С.Б

144
халқының бір бөлігі еді деген сөз бар». Ендеше олар 
кейін қазақ халқының құрамына кірген арғын, керей, 
уақ, алшын, найман одағының жалпы аты болу керек. 
Түркеш дулаттың бір тайпасы екені анық, оны ғалымдар 
мойындаған. Бірақ оның Орхон түріктерімен туыстығы 
ауызға алынбаған. Ал енді Орхон түріктерінің бір кез-
де Ілеге қайтып келгендігін еске алсақ, онда олардың 
қазақ халқының көне тайпаларынан екеніне де көз 
жетті деп ойлаймыз» деген пікірі ғалымның сол 
жәдігерлерді барынша терең зерттеп отырған жан-
жақты мағлұматы мол, зерттеулері әлі күнге дейін дау 
тудырмайды [1]. Күлтегін ескерткішіндегі жазу екі 
бөліктен тұрады. Оның бірі - кіші жазу, ал екіншісі 
–үлкен жазу. Ғылымда олар «Кіші Күл тегін» және 
«Үлкен Күл тегін» деп аталатынын айтты. Орхон жаз-
ба жәдігерліктерінің композициялық құрылысының 
өзіндік ерекшеліктері бар. Бүл ерекшеліктер сол 
дәуірдің әдеби дәстүрін байланысы болса керек. Біз 
әңгіме етіп отырған (Күлтегін ) және (Тоныкөк) жыр-
лары өз заманының белгілі бір әдеби талаптарына 
сәйкес жазылғаны мәлімдейді. Немат Келімбетовтың: 
Тасқа қашап түсірілген бұл жазулардың әрбір руналық 
жолында, яғни құлыптастағы әрбір қатар жазуды бір 
емес, бірнеше сөйлем бар. Дәлірек айтсақ, ұзыннан-
ұзақ етіп құлыптасқа бедерлеп жазылған руналық бір 
жол жазудың өзі - бір ғана ойды білдіруге арналған 
бірнеше сөйлемне, яғни бір топтамаға, циклға 
қамтылған сөйлемдерден тұрады. Мұнда автордың 
оқырманға айтпақ болған негізгі ойы әдеттегідей бір 
сөйлемнен екіншісіне емес, бір циклдан екінші циклға 
беріліп жатады. Бір цикл көлемі жағынан – руналық 
жазудың бір жолына шамалас болып келеді» [2,12-
15 б] деген пікірі М.Жолдасбековтың пікірін нықтай 
түседі.. 
Егер «Үлкен Күлтегін» Түркі ордасы тарихының 
негізгі бөлігі болса, «Кіші Күл тегін» жазуды мерзімі 
жағынан кейін тұрғанына қарамай осы тарихтың 
кіріспе бөлімі іспеттес. Бұл кіріспе бөлім Көк Түрікке 
арнай айтылады, кейінгі бөлімде баяндалған тарихтың 
сабақтары жинақталып, қорытылып, тұжырымдалып 
айтылады да, келесі сөзді – «Үлкен Күл тегінде» «Ел 
тұтқысы» («Ел өсиеті») деп атайды. Одан кейін кіші 
жазу деген бөлікті ұсынады. 
Кіші жазу. Ол 13 жолдан тұрады. Мұнда алды-
мен Күлтегіннің туған ағасы Білге қаған (Могилян) 
жөнінде біраз сөз болады. Оның таққа отырғандығы, 
батыс пен шығыс, солтүстік пен оңтүстік арасындағы 
халықтарға, әсіресе тоғыз оғыз бектеріне, өз тумалары 
мен жақындарына жасаған үндеуі баяндалады. Осы 
баяндауларды былайша қазақша сөйлетеді:
Теңрі тег теңіреді болмуш
Теңгрідей тәңіріде болған
Түрк Білге қаған бу өдке
Түрк Білге қаған бұл кезде 
олуртым. отырдым.
Сабымын түкеті өсідгіл
Сөзімді түгел естідіңдер,
оғланым кейінгі іні-жиенім, оғланым,
бірікі оғушым, будыным.
бегі тайпам, халқым.[3]
Көптеген түркі тайпалары, Білге қаған ел билігін өз 
қолына алғанша, тұрмыстық қиындығына шыдамай, 
әр жаққа бытырап көшкен еді. Білге қаған мемлекет ба-
сына отырғаннан кейін, енді олар Білге қаған маңына 
қайта жиналып, ел бола бастайды. Қағанның ұйғаруы 
бойынша олардың астанасы енді Өтүкен тауы болды. 
Өтүкен йыш олурсар, ште буң йоқ – Өткен тауында 
отырса, елде мұң (қайғы) болмас. 
Сөйтіп, Білге қаған түркі тайпалары үшін көп еңбек 
етті. Оларды жинады, Күлтегін ел қатарына қосады. 
Ол үшін Қолтайдағы Шандун провинциясына дейін, 
Тоғыз Ерсенке, одан әрі Тибетке, кейіндегі Иінчу 
(Сырдария) өзенінен өтіп, Темір қақпаға дейін жетеді. 
Мұның бәрі ескерткіште біркелкі әңгіме болады.
Ел арасында бейбітшілік орнату үшін көрші ел-
дермен, оның ішінде, табғаштермен қарым-қатынас 
жасаудың өте қажет екендігі ескерткіште арнайы 
сөз болады. Алайда қаған қоластындағы бірсыпыра 
тайпалар ел арасындағы болып жатқан қиыншылық 
пен күйзеліске шыдамай, өз жұртын тастап, еөрші 
табғаштарға бағынғаны да баяндалады. 
Теңрі йарылқадуқ үчүн,
Тәңірі жарылқағаны үшін,
өзүм қутым бар үчүн қаған
өзімнің құтым болғаны үшін олуртым.
қаған болдым. 
Қаған олурып, йоқ чығай будунығ
Қаған болып, жарлы халықты
Бай қылтым, аз будунығ үкүш
бай қылдым, аз халықты көп 
қылтым. қылдым.
Бұдан кейінгі Білге қағанның ойы, мақсаты киелі 
жазудың соңғы жолдарында әңгіме етіледі: 
Түрік беглер, будун, буны есідің.
Түрк бектері мен халқы,
Неңнең собым ерсер, беңгү ташқа бұны 
есітіңдер. Қандай сөзім
уртым. Табғач қағанта бедзчі бар болса, 
мәңгі тасқа
келуртім, бедізтім. Менің себы- жаз-
дым. Табғаштан оюшылармын сымады.
әкелдім. 
Ойғыздым. Менің сөзімді бұзбады. [4 ]
Кіші жазудың ең соңында өздері ұйғарған жерге 
қойылған ескерткіш туралы сөз болып, оның бетіндегі 
жазуларды жазған қағанның туысы Иоллығ тегін 
екені әңгіме болады. 
Беңгү таш тоқымдым, бітедім.
Мәңгі тас (ескерткіш) орнаттым, 
Ана көрүп, анча біліңі. 
жаздым. Оны көріп, ұғыңдар.
Бұл
Бу біти бітігіме атысы жазуды жазған туысы
Иоллығ тегін.
Иоллығ тегін. 
«Күлтегін» (кіші жазу) жыры әрқайсысы өз алдында 
дербес, әрі сюжеттің жағынан бір-бірімен тығыз бай-
ланысты сегіз циклдан тұрады. Әрбір цикл – мазмұны 
жағынан бір-бір хикая болып келеді. Оның бірінші ци-
клы қағанның өз халқына қарата айтқан үндеуі; екінші 
циклы – Түркі қағанаты жерінің кеңдігін суреттейді; 

145
үшінші цикл – түріктердің әскери жорықтарын хикая 
етеді; төртінші цикл – көршілес табғаш халқының 
қастандық әрекеттері туралы әңгіме; бесінші цикл 
– табғаштармен қатынасу түріктерге ажал қатерін 
төндіретіні жайында хикая; алтыншы цикл – түркі 
халқының көреген емес екенін өкінішпен жырлауға 
арналған; жетінші цикл – түркі халқының даңқын 
көкке көтерген Білге қаған екендігі жөнінде айтылған 
жыр; сегізінші цикл – осы ескерткіш-жырды жазуға 
себеп болған жәйттерді баяндауға арналған. 
Ежелгі түркі поэзиясына тән дәстүр бойынша, осын-
дай әрбір циклдың өзі міндетті түрде мынадай үш 
элемеиттен тұратын болған: 1. Оқиғаның басталуы; 
2. Сол оқиға желісінің біртіндеп ұлғая түсуі; 3. Осы 
циклда айтылуға тиісті ой-пікірдің түйіні. Мәселен, 
«Күлтегін» (кіші жазу) жырының екінші циклы – Түрік 
қағанаты жерінің ұланғайыр кең екендігін суреттеуге 
арналған. 
Міне, осы екінші топтаманың алғашқы үш жолы 
оқиғаның басталуы – Білге қағанның қол астындағы 
халыққа қарата айтқан үндеу сөзі болып келеді:
Toquz oyuz baglari buduny
By sabymyn adguti asid
Qatyydy tynla [4, 71].
(Тоғыз оғыз бектері, халқы,
Бұл сөзімді мұқият тыңда, Терең ұқ.) [4,140].
Екінші топтаманың бұдан кейінгі төрт жол 
өлеңі жырда айтылып отырған оқиғаның өрістей 
түскені болып табылады. Бұл төрт жол Түрік қағанаты 
жерінің кеңдігін суреттуге арналған:
Iiqar kun toysuqqa
Birqar kun ortusynaru
Quryyaru kun batsqyna
Jyryaru tun ortusynaru [4, 71].
(Ілгері – күн шығысында, 
Оң жақта – күн ортасында, 
Кейін – күн батысында, 
Сол жақта – түн ортасында) [4,40].
Сөйтіп, Күлтегін» (кіші жазу) жырында сегіз цикл, 
яғни, сегіз хикая бар. әрбір цикл өзі үш элементтен 
(оқиғаның басталуы, өрістеп ұлғаюы, түйіні)тұрады.
Ал «Ел тұтқысы» деп аталатын «Үлкен Күлтегін» 
үш бөлімнен тұрады: бірінші – 550-716 жылдардағы 
тарих, екінші – Күл тегіннің 700-716 жылдардағы 
жүргізген ішкі-сыртқы жорықтарынын тарихы, 
үшінші – Күл тегін некролог. Бірінші бөлімнің өзі төрт 
желіге құрылған: Түркі қағанатынын құрылуы; Бұмын 
қаған билігінен соң түркі бектерінін ала ауыз болуы, 
жат жұртқа тәуелді күйге түсті; Елтеріс қағаннын 
Елтеріс пен Қапағаннын Елтеріс балалары Білге шад 
пен Күл тегіннің ішкі-сыртқы жорықтары.
Ал «Күлтегін» некрологы үш бөлек: бірінші – Күл 
тегінге арналған «Қоштасу сөз» (жоқтау); екінші – Күл 
тегін асына (жерленуіне) қай-қай елдерден кімдердің 
келгені жайлы ұзын тізім; үшінші, Күл тегіннің қашан, 
қанша жасында өлгені, ескерткіш тастың қай кезде 
қойылғаны жайлы дерек. 
Енді Күлтегін ескерткішінің үлкен жазуы мәтінінің 
композициялық құрылысына талдау жасап көрейік. 
Үлкен жызудағы Күлтегін жыры көлемі жағынан 428 
өлең өлең жолынан тұрады. Мұның өзі құлыптастағы 
руналық жазу бойынша есептегенде ұзыннан-ұзақ 53 
қатар жазу болып шығады.
Жырдың ерекшелігі – осы жыр бір-біріне толық 
дербес тұрған алты хикаядан, яғни алты оқиғадан 
құралған деуге болады. Бірінші хикая – түркі халқының 
ұлы ата-бабалары туралы; екінші хикая – түріктерді 
табғаштардың бағындырып алғаны жөнінде; үшінші 
хикая – Елтеріс қағанды сипаттауға арналған;төртінші 
хикая – Қапаған қаған туралы; бесінші хикая – Білге 
қағанды жыр еткен; алтыншы хикая – Күлтегін ту-
ралы жыр. Түрік халқының ата-бабалары ұлы адам-
дар болғаные жырлауға арналған бірінші хикая – 
құлыптастағы руналық жазудың бірінші – төртінші 
жолдарын толық қамтиды[5.122б. ]
Бірінші хикая – төрт циклдан тұрады. Бірінші цик-
лда – түрік халқының үстіне билік жүргізу үшін 
бір кезде Білге қағанның ата-бабалары отырғаны 
жырланады.;екінші цикл – Білге қағанның ата-ба-
балары жасаған әскери жорықтары турал; үшінші 
цикл – түрік халқының арғы ата-тегінің адамгершілік 
қасиеттері жоғары болғаны жайында; төртінші цикл 
– Білге қағанның ата-бабаларын жоқтап-жылауға 
арналған. Мұнда да әрбір цикл өз ішіне міндетті түрде 
үш элементті қамтиды – бастаушы (орысша «зачин»), 
осы циклдағы оқиғаның өрістеуі және түйіні. Осы 
циклдың басталуы үш жол өлеңнен тұрады. Мұнда 
жер мен көктің және адамның жаралу туралы әңгіңме 
болады: 
Uza kok tanri
Asra jayyz jir qylyntuqda
Akin ara kizi oyly qylynmys [4, 74].
(Биікте Көк тәңірі, 
Төменде қара жер жаралғанда, 
Екеуінің арасында адам баласы жаралған) [4,44].
Бұдан кейінгі жолдарда Күлтегіннің соғдыларға 
қарсы күресі, табғаштың бес мың әскерімен болған 
соғысы жыр болады. Мұнда «Күлтегін жауға жалғыз 
ұмтылды» деген сөз бар. Ол жауды жеңіп, қаруларын 
қолға түсіреді. Сонымен, алтыншы хикаяның екінші 
топтамасында Күлтегіннің туған жер үшін жүргізген 
қанды шайқастары жырланады. Ал, топтаманың 
қорытынды бөлімінде Күлтегіннің теңдесі жоқ 
жеңістері зор мақтанышпен айтылған. Соның 
нәтижесінде түрік елі өзінің егемендігін алып, дербес 
халық болғандығы баяндалады: Il jamai il bolty
Budun jama budun bolty [4,47].
(Еліміз қайта ел болды, 
Халқымыз қайта халық болды) [4,47].
«Күлтегін» жырының бұдан кейінгі хикаялары 
түркілердің түргеш, соғды, оғыз, т.б. қарсы соғысы 
Күлтегіннің тайсалмай сол қанды майдандарда ұлы 
Еркін, Құшы Тұтық, аздардың елтебері сияқты жа-
улармен жекпе-жек арпалысы суреттеледі. Жырда 
Күлтегін түркі елінің «төрт бұрышындағы» барлық 
жауды жеңіп, елде тыныштық, бейбіт өмір орнатады. 
Күлтегін түркі халқын тәуелсіз етті, байлыққа кенелтті 
деген пікір айтылады. Жырдың басты идеясы – түркі 
халқын ауыз бірлікке, сыртқы жауға қарсы ұйымдасқан 
күреске, ата-баба жолын берік ұстауға шақыру болып 
табылады. 
Автор түркі халқы ата-баба дәстүрін берік ұстаған 
кездерінде ешкімге тәуелсіз, жақсы өмір сүргенін 
жырлай келіп, ол жолдан тайып, дұшпаннан алданған 

146
сәттерінде: Бек ұлдары – құл болды, 
Пәк қыздары – күң болды, - дейді [4,44].
Жыр соңында Күлтегін өлгенде бүкіл түркі халқы 
қатты қайғырып, аза тұтқаны, оны жоқтап-жерлеу 
салтанатына әлемнің төрт бұрышынан көп елшілер, 
батырлар, тас қашайтын шеберлер, таңбашылар 
(мөр иесі), бектер, т.б. келгені айтылады. Күлтегін 
батырды жерлеуге татабы елінен келгендерді Удар-
Сеңгун, табғаш қағанынан – Ісиі-Лікең бастап келді. 
Күнбатыстағы Соғды, Бершекер, Бұхар ұлыстарының 
халқынан – Нең-Сеңгун, Тархан ұлы, «он оқ» елі 
мен түргеш қағаннан – Мақраш таңбашы және Оғыз 
Білге таңбашы, қырғыз Тардуш Чур Күлтегінді жер-
леуге қатысқаны жырда зор шеберлікпен баяндалған.
«Күлтегін» (кіші жазу) жыры әрқайсысы өз алдында 
дербес, әрі сюжеттің жағынан бір-бірімен тығыз бай-
ланысты сегіз циклдан тұрады. Әрбір цикл – мазмұны 
жағынан бір-бір хикая болып келеді. Оның бірінші ци-
клы қағанның өз халқына қарата айтқан үндеуі; екінші 
циклы – Түркі қағанаты жерінің кеңдігін суреттейді; 
үшінші цикл – түріктердің әскери жорықтарын хикая 
етеді; төртінші цикл – көршілес табғаш халқының 
қастандық әрекеттері туралы әңгіме; бесінші цикл 
– табғаштармен қатынасу түріктерге ажал қатерін 
төндіретіні жайында хикая; алтыншы цикл – түркі 
халқының көреген емес екенін өкінішпен жырлауға 
арналған; жетінші цикл – түркі халқының даңқын 
көкке көтерген Білге қаған екендігі жөнінде айтылған 
жыр; сегізінші цикл – осы ескерткіш-жырды жазуға 
себеп болған жәйттерді баяндауға арналған.[6] 
Түркітанудың деңгейі өсіп, өрісі кеңейіп, ендігі жер-
де тіл, тарих тарапынан қарастырмай, ғылымның әр 
саласы бойынша зерттейтін мүмкіндікке жетіп отыр. 
Бұрынғы зерттеулердің табысын жан-жақты пайдала-
на отырып жетілдіру – бүгінгі ғылымның талабы.
ҚАДЫР МЫРЗАЛИЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҰСТАЗ БЕЙНЕСІ

жүктеу/скачать 14,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: