Малшылық одағайынан таптасқан сөз туады
Одағай түбір де емес, шылау да емес. Қазақ тілінің бір әдеті – түбір емес
сөздерді де түбірге ұқсатып, жаңа сөз тудыра береді. Сондықтан: «
білмеймін
дейтінің не?
» деудің орына –
білмеймінің не?
–
білмеймініңе жол болсын!
– дейді.
Осы ретпен шаруашылық одағайына
ла
қосып, туынды сөз жасаймыз. Солай сөз
тудыра жүргенде бұлардың бірқатары таптасқан сөзге айналып кетеді. Мысалы,
шөгіп қалды – отырып қалды, жатып қалды
деген мағынада;
сораптау
– бір
нәрсені ұзақ ішу;
айтақтау
– ит қосу, біреуді-біреуге айдап салу; бұл туынды
сөздер тура мағынасында, алдыңғы екеуі түйеге, соңғысы (айтақтау) итке ғана
айтылатын болса да, ауыс мағынада адамға қаратыла да айтыла береді. Осының
нәтижесінде кейбір одағайлар таптасқан сөз мәртебесіне ие болып та жүр.
II. Шаруашылық одағайының тарихы
Шаруашылық одағайының көбі бұрын белгілі бір малдың аты болған.
Мысалы,
қош! – қошқар – қой
(
қошқар
екі мүшелі сөз); қозыны еркелеткенде
қошақан
дейміз;
қош+а+қан
. Соңғы -
қан
–
бұзауқан, ботақан, балақан
дегендегі
кішірейту қосымшасы. Бірқатар елдерде қошқарды
қоша, құша
деп атайды. Бұрын
қой, қошқар, қозы, қошақан
деп бөлектеу болмаған. Бәрі
қой
атымен жүрген.
Біздегі
өк, әк, әукім – өгіз
деген атауларды
өкүз, угез, өкүр
дейтін де елдер
бар.
Көс-көс!
– түйенің аты болуы тиіс. Түрікпендер ботаны
көш-әк
дейді
(мағынасы кішкене түйе).
Жылқыны жемге шақырғанда айтылатын
маһ-маһ
– қытай тілінде
жылқы
деген сөз (қазақ тілінде сиректеу айтылатын
мама бие
– сақа бие,
мама-ағаш
– ат
байлайтын ағаш (керме),
мәстек
– жылқының нашары
маса + естек
, яғни
ат-ешек
т. б. сөздер осы жылқы атауына қатысты болуы керек).
Күш-күш, күшім-күшім!
деп шақыру күшік атауына байланысты;
мыш-мыш
– мышық-мысық
.
Қазақтың қойға қарата айтатын
құрай!
одағайы екі түбірден біріккен:
құра+ай.
Соңғы
-ай
– шақыру қосымшасы. Түбірдегі
құра
– монғолша
қозы
деген
сөз. Монғолдың
құрақан
сөзі де осы
құрамен
байланысты, түбірлес. Соңғы
Достарыңызбен бөлісу: |
