Қазақ фольклоры: МӘНІ, теориясы, тарихы

55 
Фольклорды сөз өнері деп қана білсек, онда жанр дегеніміз, әдебиеттегі 
сияқты, көркемдік жүйенің жиынтығы болып шығады. Біз бұл жерде 
В.Я.Пропптың пікірін толық қолдаймыз. Ол былай деп жазады: 
«Жанр деп, егер кең мағынада алатын болсақ, көркемдік жүйесі бірыңғай 
ескерткіштер жиынтығын, немесе тобын айтуға болады. Фольклор сөз 
өнеріне 
жататын 
шығармалардан 
құралғандықтан, 
ең 
алдымен 
шығармашылықтың осы түрінің ерекшеліктері мен заңдылықтарын, оның 
поэтикасын зерттеу керек... Поэтика дегеніміз – көркемдік нысананы, сезім 
мен ой сырын ашу үшін қолданылатын тәсілдердің жиынтығы, қысқарта 
айтқанда – оқиғалық және идеялық нақты мазмұнмен бірлікте алынған 
форма» [2]. 
Бұл анықтама көркем әдебиет жанрларын сипаттайды. Осыны қабылдай 
отырып, фольклор жанрларын анықтауда тағы бір шарт бар екенін ескеру 
қажет. Ол – фольклордың әлеуметтік-тұрмыстық функциясы және осыдан 
туындайтын фольклордың өзіне ғана тән белгілер: ауызша туып, ауызша 
таралуы; варианттарының болуы; халық тұрмысымен тығыз байланысы; 
орындалу мәнері; әнмен сүйемелденуі. Бұл белгілердің ешбірі жеке тұрып 
фольклорлық жанрды толық сипаттай алмайды. Солай бола тұрса да бір 
фольклорлық жанрды сипаттау үшін бұл белгілердің бәрі түгел болуы 
міндетті емес. Олардың екі-үшеуі ғана басты фактор болып, бір фольклорлық 
жанрға өзіндік қасиет бере алады. 
Сонымен, біздің ойымызша, фольклордағы жанр ұғымы әдебиеттегіден
сәл өзгешелеу. Фольклорда жанр – сюжеттің шығармаға айналу жолдары 
мен елге тарау, айтылу, орындалу мәнері. Яғни, фольклордың поэтикасы мен 
әлеуметтік-тұрмыстық функциясы оның жанрларын сипаттап, әдебиеттен 
ерекшелендіріп тұрады. 
Демек, егер біз әдебиеттің эпос, драма, лирика тектері бар десек, онда 
фольклор орындалу мәнері мен ел арасында өмір сүру жағдайына 
байланысты өзінше текке және жанрға саралануы керек. Осы тұрғыдан 
келгенде, фольклорды 
қара сөз
(проза), 
өлең
(стих) және 
сөйлесу
(диалог) деп 
үш үлкен текке бөлуге болады.
Қазақ фольклорында бұлардың үшеуі де бар. Үшеуін де тек деп 
қарайтын болсақ, оларды жанрға бөлуге болады. Проза түріндегі 
фольклордың жанрларына 
миф, әңгіме, ертегі 
жатса, өлең үлгісіндегі
фольклордың жанрлары болып 
жыр, тақпақ, қара өлең, мақал-мәтелдер
саналады, ал диалогқа – 
айтыс пен шешендік
сөзді жатқызуға болатын 
секілді. 
Ескеретін нәрсе: бұл жерде жанрды біз кең ұғымда алуымыз керек. 
Әдебиет теориясында жанрды түр мағынасында қолданып жүргені сияқты, 
біз де фольклордың тектерін бірден жанрға бөлген дұрыс деп ойлаймыз.
Жанр – тек типологиялық қана ұғым емес, ол – әрі тарихи ұғым, 
құбылыс, категория. Сондықтан жанрды зерттеу үшін оның қашан, қай 
дәуірде пайда болғанын анықтау аса маңызды. Өйтпеген жағдайда зерттеп 
отырған жанрдың басқа жанрлар арасындағы рөлі мен орнын, маңызын ашу, 
сондай-ақ оның өзіндік қасиеттерін анықтау оңай емес. 

56 
Қазіргі ғылымда «жүйелі зерттеу» (системное изучение) әдісі кең 
жайылуына байланысты жанрларды зерттеу ісінде жанр туғызатын
факторларды анықтауға, жанрдың құрылысын, ондағы тұрақты белгілерді 
айқындауға көбірек мән беріледі. Осыған байланысты жанрлар теориясына 
жалпы философиялық қағидалар да әсер ете бастады. Соның нәтижесі 
ретінде жанрда тұрақты және өзгермелі құбылыстар бар деп танитын 
еңбектер жарық көрді [3]. Тұрақты құбылыстарға құрылымдағы 
элементтердің өрілуі тәсілдері, олардың ұйымдасуы жатады, ал өзгермелі 
құбылыстар болып шығарманың бейнелеу объектісі, мазмұндық негізі 
саналады [4]. Негізінен алғанда, бұл пікір жаңсақ емес, тек біраз анықтай 
түсуді қажет етеді. Сөз жоқ, әр жанрдың қалыптасқан, тұрақталған белгілері 
болады. Ол көп жағдайда шығарманың композициясында, сюжеттік 
құрылымында, баяндау формасы мен көркемдік құралдарында көрініс береді. 
Егер жанрдың тұрақты белгілері болмаса, оны жеке жанр етіп бөліп алу 
мүмкін болмас еді және шығарманы белгілі бір жанрға жатқызу да қиын 
болар еді. «Жанр» деген ұғым бір топ шығармаға тән ортақ белгілерді 
қамтиды. Әрбір нақты шығармада жалқы (единичное) қашан болса да 
жалпымен (общее) белгіленіп, айқындалып отырады. Бұл тұрғыдан келгенде, 
әрбір шығарманың өз қыры мен сыры болады. Шығарманың қыры мен сыры 
оны бір топ шығармаға ортақ қасиеттерге не жақындатады, не олардан 
алшақтатады, яғни белгілі бір жанрдың құрамына кіргізеді. Мысалы, бір 
шығарманы ертек деп атағанда, біз ең алдымен оны ертегі жанрының 
табиғатымен, ерекшелігімен салыстырамыз. Басқаша айтқанда, ертегі 
жанрына тән композициялық, сюжеттік, көркемдік-бейнелеу тәсілдерді 
іздейміз. Себебі бұлар – жанрдың тұрақты белгілері. 
Сонда кейбір ертегі айтылған қағидаға толық сай келсе, ал қайсы 
біреулері жартылай сәйкес болуы ықтимал, үшіншісі бірнеше жанрдың 
белгісін бойына сіңіруі де ғажап емес. Егер осы үшеуінде де ертегі жанрына 
тән белгілері басым болса, бұл үшеуі де ертек деп саналып, ертегі жанрына 
жатқызылады. 
Жанр – тарихи категория. Ол әр дәуірде, әр кезеңде әр түрлі өзгерістерге 
ұшырап отырады. Бұл туралы болгар ғалымы Ц.Тодоров былай деп жазады: 
«Жанрдың тұрақты белгілері әр дәуірге сәйкес өзгеріп, көптеген қосымша 
сипат қабылдайды. Бірақ, ол сипат аса маңызды деп танылмайды, сондықтан 
шығарманы белгілі бір жанрға саралауда оның айтарлықтай әсері болмайды. 
Сол себепті тарихтың әр тұсында бір шығарманың өзі әр қилы жанр болып 
есептелуі мүмкін. Мұндай жағдайда басты рөл атқаратын нәрсе – шығарма
құрылымының (табиғатының) қай белгілері мәндірек деп саналуында. 
Мысалы, антика заманында «Одиссеяны» эпопея жанрына жатқызған болса, 
біздің уақытымызда оны «жыр» жанрына, яки «мифологиялық жыр» 
жанрына жатқызып жүр» [5].
Шынында да, осы күні фольклорлық деп саналып жүрген көптеген 
шығарма көне заманда, әйтпесе орта ғасырда тарих немесе жылнама ретінде 
танылып жүрген. Мысалы, көне түркілердің Орхон – Енисей бойынан 
табылған жазу шығармалары әр түрлі жанрға жатады. Олар өз дәуірінде, 

57 
мүмкін, салтанатты мақтау мен арнау үлгісіндегі шығармалар болған болар. 
Сол сияқты орта ғасырда шын болған тарих деп есептелінген пайғамбарлар 
мен әулиелер туралы әңгімелер кейінгі кезде фольклорлық хикаят жанрына 
жатқызылып жүрді. 
Фольклордың кейбір ескі жанрлары өзінің айтарлықтай біркелкілігі мен 
тұрақтылығына қарамастан өмірге, дәуірге сәйкес түр-сипатын өзгертеді. 
Өзгеру барысында олар мазмұнын ғана жаңартпайды, сондай-ақ келбетін де 
өзгеріске ұшыратады. Мысалға, қазақ тойында айтылатын «жар-жар» өлеңін 
алсақ та болады. Бұл өлең осы күнгі тойларда шырқалады. Бірақ ол бұрынғы 
мазмұнынан айырылған. Егер бұрын «жар-жардың» мазмұны қайғылы, 
өкінішке толы болса, қазіргі «жар-жардың» мазмұны керісінше. Онда той 
қуанышы мен салтанаты, жастар бақыты жырланады. Сонымен бірге «жар-
жар» өлеңінің айтылу формасы да (яғни мәнері) өзгерді. Бұрын «жар-жарды» 
қыз ұзатылатын ауылда екі хор диалог түрінде айтатын-ды. Біздің 
заманымызда «жар-жарды» жігіт жағы жасайтын той үстінде жиналған топ 
бір хор болып айтады. 
Сонымен, фольклорлық жанр дегеніміз не?

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: