Қазақстан республикасы білім жғне ѓылым

79
доғасының ұзындағын есептеу
4
– тапсырма.
Егер φ
2
имен φ
1
соңғы нүктелерінің еңдіктері берілсе,
анықталған еңдікте жатқан нүктелер арасындағы меридианның доға ұзындығын
есептеу.
соңғы нүктелердің еңдіктері белгілі болса
Егер φ
2
мен φ
1,
соңғы нүктелердің еңдіктері белгілі болса, анықталған
еңдікте φ жатқан нүктелер арасындағы меридианның доға ұзындығын берілген
масштабта есептеу
Әдістемелік ұсыныс
.
Картографиялық практикада математикалық картография есептерін шешу
үшін жер эллипсоидының меридиандар мен параллельдерінің доға
ұзындықтарын есептеу қажет.
П, параллельдің доға ұзындығының φ еңдігі мен С жəне В соңғы
нүктелердің доға айырмашылығы белгілі болса оны формуламен анықтайды:
П = r ∆ λ ; ∆ λ = λ
С
– λ
В
П, параллельдің доға ұзындығын есептеуде жұмыс формуласын алу үшін
∆ λ бөлу керек
''
r
.
мұнда
''
r
– 206265 тең бұрышты өлшеу бірлігі
Нұсқа
1
2
3
4
5
Тапсырма
φ = 50
0
∆ λ = 5
0
м-б 1:10000000
φ = 55
0
∆ λ = 1
0
м-б
1:1000000
φ = 60
0
∆ λ = 0
0
30
′
м-б
1:100 000
φ = 65
0
∆ λ = 5
0
м-б
1:10000000
φ = 70
0
∆ λ = 1
0
м-б
1:1000000
Нұсқа
1
2
3
4
5
Тапсырма φ
2
= 55
0
φ
1
= 50
0
м-б 1:1000000
φ
2
= 65
0
φ
1
= 64
0
м-б
1:100000
φ
2
= 55
0
φ
1
= 4
0
30
′
м-б
1:50 000
φ
2
= 65
0
φ
1
= 60
0
м-б 1:1000000
φ
2
= 45
0
φ
1
= 44
0
м-б 1:100000

80
j
cos
N
r
=
– радиус параллельі
.
''
''
cos
r
l
j D
=
P
N
В жəне А екі нүктенің арасындағы S меридианның доға ұзындығы
мынаған тең
S = M
m
 ∆ φ
,
Мұнда ∆ φ – меридиан доғасының В жəне А соңғы нүктелерінің еңдік
айырмашылығы;
∆ φ = φ
В
– φ
А
:
M
m
– ортаңғы еңдікпен нүктеде меридианның радиус қисықтығы
=
M
2
A
B
m
j
j
j
-
=
Меридиан доғасын есептеудің жұмыс формуласы:
''
''
r
j
D
=
m
M
M
S
Әдебиеттер:
Нег.:1. [24-25]
Қос.: 1.[17-19]
Бақылау сұрақтары:
1. Меридиан доғасы ұзындығының жұмыс формуласы?
2.Параллель доғасы ұзындығының жұмыс формуласы радиусы?
3.Математикалық есептеулерден басқа меридиан мен параллель доға
ұзындықтарын қалай есептеуге болады?
5-зертханалық жұмыс. Картадағы бұрмалану.
1-тапсырма. Егер m, n, θ. белгілі болса картада берілген нүктедеa, b, β
1
эллипс бұрмалануының элементің анықтау.
2- тапсырма. Картаның берілген нүктесінде m, n, θ анықталған болса, ω
бұрышын , р алаң масштабын және масштабтың негізгі бағытын a және b
анықтау.
Нұсқа
1
2
3
4
5
Тапсырма
m=1,213
n=0,934
θ=50
0
m=1,345
n=0,898
θ=52
0
m=1,162
n=0,999
θ=57
0
m=1,137
n=0,987
θ=59
0
m=1,412
n=0,979
θ=63
0

81
3-тапсырма . Картаның берілген нүктесінде m, n, θ анықталған болса,
масштабтың негізгі бағытын анықтау a және b.
Әдістемелік ұсыныс
Бұрмалануды есептеу үшін қолданылатын формула.
р = mn sin θ
р = ab
q
q
j
sin
sin
2
sin
2
2
2
2
mn
n
m
mn
n
m
+
+
-
+
=
p
n
m
p
n
m
+
+
+
+
=
2
2
2
2
2
sin
j
Әдебиеттер:
Нег.:
1. [32-47], 2. [12-26]
Қос.:
1. [19-43]
Бақылау сұрақтары:
1.Ұзындықтар бұрмалануының көрсеткіштеріне не жатады?
2. Бұрыштар бұрмалануының көрсеткіштеріне не жатады?
3. Аудан бұрмалануының көрсеткіштеріне не жатады?
6-Зертханалық жұмыс. Географиялық координаталар.
Тапсырма.
1:10 1000 масштабтағы трапецияның географиялық
координаталарын берілген номенклатурада анықтау. Берілген трапецияның
тұрақты орнын есептеу.
Нұсқа_1_2_3_4_5'>Нұсқа
1
2
3
4
5
тапсырма
m=1,213
n=1,234
θ=51
0
m=1,345
n=1,398
θ=52
0
m=1,462
n=1,499
θ=53
0
m=1,524
n=1,587
θ=54
0
m=1,612
n=1,679
θ=55
0
Нұсқа
1
2
3
4
5
Тапсырма
m=1,046
n=1,001
θ=54
0
30
′
m=1,362
n=1,298
θ=53
0
45
′
m=1,431
n=1,415
θ=52
0
15
′
m=1,534
n=1,500
θ=51
0
45
′
m=1,661
n=1,645
θ=50
0
15
′

82
Әдістемелік ұсыныс
N-36-54-А-а-1. наменклатурны 1:10 000 масштабтағы трапецияның
географиялық номенклатурасын есептеу. Берілген трапецияның тұрғылықты
орнын және ең үлкен елді мекен пунктінің географиялық координатасын
анықтау.
1.
Бірінші 1:1 000 000 масштабтағы картаның координатасын әріп
қатарынан және колона номерінен , сосын 1 : 100 000 мсаштабтағы картаның
координатасын анықтайды.
2. 1:1 000 000 масштабтағы карта бойынша 1:100 000 N-36-54
масштабтағы картаның координатасы анықталады.
3. 1:1 000 000 масштабтағы карта бойынша 1:50 000 N-36-54-А
масштабтағы картаның координатасы анықталады.
4. 1:50 000 масштабтағы карта бойынша 1:25 
000 N-36-54-А-а
масштабтағы картаның координатасы анықталады.
5. 1 :25 000 масштабтағы карта бойынша 1:10 000 N-36-54-А-а 1
масштабтағы картаның координатасы анықталады.
Нұсқа
1
2
3
4
5
Тапсырма М-44-15-А-б-
4
М-47-12-А-г-
2
М-14-115-Б-а-
4
М-35-18-В-б-
2
М-44-15-А-б-4
Нұсқа
6
7
8
9
10
Тапсырма К-42-16-А-г-
3
К-27-34-Г-б-
1
К-44-15-А-б-4 К-44-15-А-б-
4
К-44-15-Б-б-1
Нұсқа
11
12
13
14
15
Тапсырма L-18-28-В-б-
2
L-39-68-Б-г-1 L-43-112-В-а-2 L-15-18-Г-б-
4
L-57-98-А-а-3
Нұсқа
15
17
18
19
20
Тапсырма N-50-143-Б-
а-4
N-42-31-А-в-
2
N-13-73-Б-г-1 N-39-121-Б-
а-3
N-8-37-В-в-2

83
Әдебиеттер:
Нег.:1. [94-98],2. [92-96]
Қос.: 1. [173-174]
Бақылау сұрақтары:
1. 1 : 1 000 000 карта масштабының парағы неше 1:500 000 масштабтағы
картаның парақтарына бөлінеді?
2.1 : 1 000 000 карта масштабының парағы неше 1:200 000 масштабтағы
картаның парақтарына бөлінеді?
3.1 : 1 000 000 карта масштабының парағы неше 1:100 000 масштабтағы
картаның парақтарына бөлінеді?
7
-Зертханалық жұмыс. Поликонустық проекцияда картографиялық
торабты графикалық тәсілмен құру.
Тапсырма.
Графикалық тəсілмен картографиялық торабты 1:50 000 000
масштабта тор арлықтарын
0
10
=
D
=
D
l
j
,
50º ман 110º меридиандар
шектелуінде оқтүстік параллель 40º тең еркін поликонустық проекция құру.
Әдістемелік ұсыныс
Жер эллипсоидымен теңшамалас шар радиусы формула бойынша
есептеледі:
м
b
e
a
R
7
.
6371117
1
2
2
=
÷÷
ø
ö
çç
è
æ
-
=
.
1. Қосымша чертежда масштабта төрт есеге үлкейтілген шеңбер (1:25
000 000), радиусын жүргізеді.
см
R
74
.
25
25000000
637111700
=
=
2. Шеңбер ішінде горизонтальды жəне вертикалды диаметрлер құрады.
3. Шеңбердің оң жəне сол бөіктерін меридиан аралықтар санына бөлеміз
(яғни тоғыз бөлікке).
4. Шеңбердің төртінші бөлу нүктесінен радиустарды жүргіземіз.
5. Əр бір радиусқа верткалды шеңбер радиусымен қиылысуға дейін
жанасулар жүргізеді.

84
6. Қосымша чертежда графикалық құрумен барлық радиустар анықталған
болғандықтан толық чертежда картографиялық торабты құрады. Ол үшін екі
өзара перпендикульярлы меридиан орнына 30° тең диаметр жəне экватор
құрады. (57-сурет).
7. Берілген масштабта 10-градусты аралықтармен барлық параллельдер
мен меридиандар есептеледі. (берілген проекцияда мередиандар аралықтары өз
ара бірдей), сонымен қатар қосымша чертеж бойынша радиус пен
параллельдерді есептейді.
Есептеу кестесін құрады.
8. Вертикалды диаметрді экватордан полюстерге дейін тоғыз бөлікке
бөледі, ол параллельмен меридиандардың қиылысу нүктесі болады. Меридиан
бойынша əр бір параллельге қатысты жүргіземіз. Соған байланысты
параллельдерді жүргізу центрі анықталады. Əр бір параллельдерді өздерінің
центрінен жүргізеді.
9. Əр бір параллельде экваторды қоса 10-градусты аралықтар жүргізеді.
Параллельдер мен меридиандардың қиылысу нүктелерін олардың центрлерімен
түзу қылып қосады.
Параллельдер радиусы формула бойынша есептеледі:
M
Rctg
1
j
r
j
=
.
57-сурет.
Поликонустық
проекцияда 
графикалық
тəсілмен
картографиялық торабты құру.

85
10. Екі көрші параллельдерде, экватордан бастап полюстерге дейін
меридиан кесінділерімен əр бір екі нүктені қосамыз (бірдей бойлықпен).
Мұндай жағдайда меридиандар қисық сызықтармен бейнеленеді.
6-ксте
Параллельдер мен меридиандар бойынша градустық ара қашықтықты
есептеу
Еңдіктер
Шамалар
0º
10º 20º
30º
40º
50º 60º 70º 80º 90º
Параллельдер
бойынша
10-
градусты
арақашықтықтар,
мм
2,23
2,19
2,09
1,83
1,71
1,43
1,12
0,76
0,60
0,00
Меридиандар
бойынша
10-
градусты
арақашықтықтар,
мм
2,22
2,22
2,22
2,22
2,22
2,22
2,22
2,22
2,22
2,22
Параллель
радиустары, мм
–
72,5
34,85
21,95
15,12
10,64 7,33
4,62
2,24
0,00
11. Түзулер жүргіземіз – сынық сызықтар ізі бойынша лекаломен
меридиандаржүргіземіз.
12.Карта рамкасын сызамыз, меридиан мен параллельдерді цифрлармен
белгілейміз. Рамкаға полюстер кірмейді.
Əдебиеттер:
Нег.: [169-174]
Бақылау сұрақтары:
1. Шар радиусы қалай есептеледі?
2. Пааллельдер радиусы қалай есептеледі?
3.Картографиялық торабты графикалық тəсілиен құру қай жерде қолданылады?
2.4
Оқытушының жетекшiлiгiмен орындалатын студенттердiң өзiндiк
жұмыстары бойынша өткiзiлетiң сабақтардың жоспары (СОӨЖ)
№ Тапсырма
Жүргізу формасы
Әдістемелік
ұсыныс
Ұсынылат
ын əдебиет
1 Географиялық карта
жəне 
оның
анықтамалығы
Тренинг
Картаның
мазмұн
элементтер 
санына
байланысты
анықиамалықты
анықтау
1.Нег. [4-8]
2. [3-10]
1.Қос.[12-16]
2.
Жалпыгеогра
фиялық жəне
топографиял
ық карталар

86
2
Жалпыгеографиялық
және топографиялық
карталар. Берілген
картаны 
зерттеу.
Картаның
классификациясы.
Картаның берілуі мен
мазмұны.
Картаның негізгі және
қосымша белгілерімен
классификациялау
Картаның
мазмұн
элементтерін 
сан
бойынша
анықтамалығын
анықтау.Негізгі және
қосымша белгілермен
классификациялау.
Нег.
1. [8-10]
2. [108-110]
Қос.:
1.
Жалпыгеогра
фиялық жəне
топографиял
ық карталар
3
Картаның 
мазмұн
элементтерін
классификациялау
және жазып беру.
Картаның 
арналуы
оның мағнасы.
Карта 
мазмұн
элементтерін 
ауысша
классификациялау. Әр
түрлі 
масштабтағы
карта 
элементтерін
көрсету үшін толық
анықтама.
Картаның
мазмұн
элементтерін 
сан
бойынша
анықтамалығын
анықтау.Негізгі және
қосымша белгілермен
классификациялау.
.
Нег.
1. [148-184]
2. [110-113]
Қос.:
1.
Жалпыгеогра
фиялық жəне
топографиял
ық карталар
4
Картографиялық
генерализация.
Ірі масштабтан кіші
масштабқа
өткенде
мазмұн 
элементтерін
ауысша таңдау.
Әр түрлі масштабтағы
карталарды
салыстырып
картографиялық
генерализацияның
дұрыстылығын
анықтау.
Нег.
1. [148-184]
2. [115-120]
Қос.
[133-163]
2..
Жалпыгеогра
фиялық жəне
топографиял
ық карталар
5
Бедер. Жергілікті жер
профилін құру
Бедерд” оқып үйрену.
Берілген 
картадан
бедер 
форма
мінездемпаесін
шығару. Картада
көрген 
бедерді
ауысшасапалы
мінездемесін 
беру.
Берілген 
картада
жергілікті 
жер
профилінің шкаласын
таңдау.
Бедер 
формасының
мінездемесімен
анықтамасын 
оқып
картада оны табу
керек
Нег.
1. [170-182]
2. [115-120]
Қос.
1. [148-155]
2.
Жалпыгеогра
фиялық жəне
топографиял
ық карталар

87
6
Берiлген 
бедер
сипаттамасын оқу.
Берiлген картада бедер
сипаттамасын
айқындау. Картада
көргендi бедер
формасын 
және
горизонталь формасы
бойынша
құлди
беткейлiгiн 
анықтап
ауысша айтып беру
Бедер 
формасының
сипаттамасымен,
анықтамасын зерттеп
картадан 
бедер
сипаттамасының
сапасын 
айқындау
керек.
Нег.
1. [170-182]
2. [115-120]
Қос.
1.[148-155]
2.
Жалпыгеогра
фиялық жəне
топографиял
ық карталар
7
Картографиялық
бейнелеудiң
тәсiлдерi.
Берiлген 
картаны
зерттеп 
және 
оның
картографиялық
бейнелеу тәсiлiн жазып
беру.Картографияланға
н құбылыстардың тәсiлi
дұрыс 
орындалғанын
анықтап, сол
құбылыстың
тәсiлiн
басқа әдiспен көрсетуге
болатынын нұсқау.
Картографияланған
құбылыстардың тәсiлi
дұрыс орындалғанын
анықтап, сол
құбылыстың тәсiлiн
басқа
әдiспен
көрсетуге болатынын
нұсқау.
Картографияланған
құбылыстардың
тәсiлi дұрыс
орындалғанын
анықтап, сол
құбылыстың тәсiлiн
басқа әдiспен картада
көрсетуге 
болатын
жайлы 
нұсқау.(егер
ол картада мүмкiн
болса)
Нег.
1. [233-241]
2. [176-180]
Қос.
1. [227-243]
2.
Жалпыгеогра
фиялық жəне
топографиял
ық карталар
8
Меридиан 
мен
параллельдердiң доға
ұзындықтарын
анықтау.
Әр түрлi масштабты
карталарда 
доға
ұзындықтарын
салыстыру
жүргiзу.Ауысша
олардың
айырмашылығын
айқындау.
Меридиан мен доға
ұзындығын 
көз
қарасымен салыстыру
үшiн меридиан мен
параллель 
доға
ұзындықтарының
формулаларын
қолдануға 
болады
егер 
олардың
ұзындықтарының
өзгеруi еңдiктен
алынатын болса
Нег.
1. [24-25]
Қос.
1. [85-98]
2.
Жалпыгеогра
фиялық жəне
топографиял
ық карталар
9 Бұрмаланудың
берілген
параметрлерін 
оқу
жəне оларды анықтау
əдісн таңдау.
Картаның
түрiне,
масштабына,
берiлгенiне, мазмұнына
байланысты
тапсырылған
параметрлар бойынша
бұрмалану
мiнездемесiн 
және
анықтау тәсiлiн ауысша
орындау.
Берiлген 
картаға
жақын бұрмалану
анықтамасын
анықтау 
тәсiлiн
таңдау.
Нег.
1. [41-47]
Қос.
1.[1719]
2.
Жалпыгеогра
фиялық жəне
топографиял
ық карталар

88
10
Картографиялық
прекциялар.
Берiлген 
атауы
бойынша
картографиялыұ
проекцияның
бұрмалану
мiнездемесiн анықтап
оны классификациялау.
Бұрмалану
мiнездемесi және
меридиандар 
мен
параллельдер тор түрi
бойыгша проекцияны
классификациялау
Нег.
1. [47-52]
2. [28-35]
Қос.
1.
Жалпыгеогра
фиялық жəне
топографиял
ық карталар
11
Азимуттық
проекцияны таңдау.
Берiлген 
карта
бойынша меридиандар
мен 
параллельдер
торлар түрi бойынша
азимуттық проекцияны
таңдап жазу.
Меридиан 
мен
параллельдердiң
дүрыс
картаграфиялық торы
бойынша 
проекция
анықталады.
Нег.
1. [52-65]
2. [72-87]
Қос.
1.
Жалпыгеогра
фиялық жəне
топографиял
ық карталар
12
Цилиндрлiк
проекцияны таңдау.
Меркатор проекциясын
координаттар бойынша
құру.
Тікбұрышты
координата кестесін
құру.
Нег. [59-69]
13
Конустық
проекцияны таңдау.
Меридиан 
мен
параллельдер 
түрі
боцынша 
конустық
проекцияны 
таңдау.
Картографияланатын
аумаққа
картографиялық
проекцияны 
дұрыс
таңдалғанын анықтау.
Меридиан 
мен
параллельдердiң
дүрыс
картаграфиялық торы
бойынша 
проекция
анықталады.
Нег.
1. [77-89]
2. [38-55]
Қос.
1.
Жалпыгеогра
фиялық жəне
топографиял
ық карталар.
14
1:1000 000
масштабтағы 
карта
проекциясы.
Берiлген аумаққа 1:1
000 
000 масштабтағы
картаны 
таңдау.
Оларды 1:200 000 және
1:100 000 иасштабтағы
карталарға бөлу. 1:200
000 масштабтағы
карталар бойынша iрi
масштабтардың
географиялық
координатасын
анықтау.
Жұмысты 
орындау
үшiн 1:1 000 000
масштабтағы 
карта
проекциясы
қолданылады.
Нег.
1. [94-98]
2. [92-97]
Қос.
1. Карты
масштаба 1:1
000 
000 и
масштаба
1:200 000
15
Картографиялық
өндiрiстегi экскурсия
бойынша 
реферат
дайындау.
Картографиялық
өндiрiстегi экскурсиядан
кейiн карта құру процессi
бойынша реферат құру.
Карталарды құру, басып
шығаруға дайындау және
басып шығару этапын
схемамен бейнелеу.
Картаны
құрудағы
процестердiң 
барлық
этаптарымен танысу.
Нег.
1. [184-315]
2. [120-148]

89

жүктеу/скачать 2,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: