13
1- сурет.
Графикалық сызықтық масштаб.
10 8 6 4 2 0
10
8
6
4
2
0
1 км 0 1 2 3 4 5 км
2-сурет. Графикалық көлденең масштаб.
Топографиялық план мен карталарда сызықтық масштаб оңтүстік жиек
сызықтың астында көрсетіледі. Сызықтық масштабты сызу үшін үшкір
ұшталған қарындашпен арасы 2 миллиметр екі параллельді сызық жүргізеді.
Осы екі сызықта белгілі бір кесіндіні (1 немесе 2 см) бірнеше рет белгілейді.
Осындай кесінді масштаб табаны ( основание) деп аталады.
Сол жақтағы шеткі табанды сызықтық масштабтың ең кіші өлшемі деп
аталатын 10 тепе-тең бөлшекке бөледі. Осыдын кейін, сандық масштабқа сай,
жер бетіндегі қашықтықтарды есептеп, сызықтық
масштабқа цифрларды
жазамыз.
Бастапқы нүкте (ноль) ретінде сол жақтағы шеткі табанның оң жақ шетін
қабылдайды. Нолден оңға қарай белгіленген кесінділерге (табандарда) жер
бетіндегі табандарға сәйкес метр санын, ал нольден солға қарай табан үлестерін
жазады.
Өлшем атауы (метр, км.) сызықтық масштабтың оң және сол шеттерінде
көрсетіледі.
Мысалы: 1 :10 000 масштаб болса, сол жақта 500, 1000 м, ал оң жақта
1,2,3,4,5,6 км деп жазамыз.
Дәлділікті одан әрі жетілдіру үшін көлденең масштаб қолданылады.
Көлденең масштабты құрастыру үшін горизонтальдық сызықты бірнеше рет
немесе екі сантиметрлік табан белгілейді. Осы нүктелерден
перпендикуляр
сызамыз да, оларды он тепе-тең кесінділерге бөлеміз. Осыдан пайда болған
нүктелерден табанға параллельді сызықтар жүргіземіз. Сол жақтағы шеткі
табанның үстінгі және астынғы сызықтарын оңға бөлеміз де, қиғаш
сызықтармен қосамыз. Осыдан соң берілген сан бойынша көлденең масштабты
цифрмен белгілейді. Бастапқы нүкте (ноль) ретінде сол жақтағы шеткі табанды
аламыз. Нольден оңға қарай жер бетіндегі табандарға сәйкес метр санын
жазады.(1,2,3,4 табан); ал сол жаққа қарай - табан үлестерін көрсетеміз.
км 10
0
10
20
30
50 км
40
14
Табанның жүздік үлестерің шеткі вертикальды төменнен жоғарыға қарай
белгілеу керек.
Көптеген топографиялық карталарда барлық үш
масштаб беріледі -
сандық, сызықтық және атаулы. Ұсақ масштабты карталарда үлкен
территориялар бейленеленеді, мұндай жағдайда сандық масштаб ғана беріледі.
Ал, мектеп карталарында тек ғана атаулы масштаб көрсетіледі.
Достарыңызбен бөлісу: