Қазақстан республикасы білім жғне ѓылым

61
44
 -
сурет.
Цилинддрлік проекцианың геометриялық көрінісі:
а – жанасу цилиндрлі , б - кесіп өту цилиндрлі.
Эллипсоидқа қатысты цилиндрдің орналасуына байланысты цилиндрлік
проекциялар үш топқа бөлінеді:
- түзу цилиндрлік проекциялар – цилиндр осьі эллипсоид айналым
осьімен сәйкес келеді. Цилиндр экватор бойынша жанасады немесе экватордан
екі бірдей тұрған параллельдер бойынша бөлінеді. (45-а сурет).
- көлденең цилиндрлік проекциялар – цилиндр осьі эллипсоидтың үлкен
осьімен немесе диаметрмен сәйкес келеді (45-б сурет).
- қисық цилиндрлік проекциялар – цилиндр осьі эллипсоидтың немесе
шардың центрінен өтеді, эллипсоидтың кіші және үлкен осьтерімен сәйкес
келмейді (45-в сурет).
45
- сурет. Үш түрлі цилиндрлік проекцияны алу үшін цилиндрдің үш
орналасу жағдайы: а - түзу, б - көлденең, в – қисық.
Көбінесе қисық және көлденең цилиндрлік проекцияларда жер беті шар
бетінің орнына қабылданады.
Бұрмалану сипаттамасына қарай цилиндрлік проекциялар теңаралық,
теңшамалас,тікбұрышты, және еркін болады.

62
46-сурет.Цилиндрлік проекцияда картографиялық торабтар: а)теңаралық,
б) теңшамалас, в) теңбұрышты (Меркатордың)
Түзу теңаралық цилиндрлік проекцияларда параллельдер арасындағы ара
қашықтықтар тең. Бұл проекциялардың негізгі шарты, меридиан бойындағы
ұзындықтарда бұрмалану болмауы керек, яғни масштаб m бірге тең болуы
керек.
Жәй теңаралық цилиндрлік проекцияда (квадраттық) (46а сурет)
меридиандар арасындағы арақашықтытар бірдей және түзуленген экватор
доғаларына тең.Еңдік пен бойлықтың берілген қашықтықтары бірдей.Бұл
проекциядағы бұрмалану экватордан алыстау шамасы бойынша үлкейеді.
Квадраттық проекция экваторға жақын орналасқан жергіллікті жерлерге
қолданады.
Түзу теңшамалас цилиндрлік проекцияларда (46б сурет) негізгі масштаб
экваторда ғана сақталады.. Меридианда масштаб бірден аз, ал параллельдерде
бірден көп. Алаңдық бұрмалану жоқ. Экваторда бұрыштар бұрмаланбайды,
бірақ полюстерге қарай бұрыш бұрмаланулары үлкейе бастайды. Бұрмаланудың
осылай таралу әсерінен проекция эллипсоид аланының пропорцианалдығын
сақтайды.
Тік теңбұрыштық цилиндрлік проекцияларда (46в сурет) параллельдер

63
арасындағы ара қашықтықтар тең емес, олар еңдіктің өсуінен үлкейеді. Бұл
проекцияларда шексіз кіші фигуралар сақталады. Бұрыштар бұрмаланбайды.
Меркатор проекцияны (1569ж) шығарған және қазіргі уақытқа дейін теңіз
карталарын құруда қолданылады. Бұл проекцияда сонымен қатар эваторға
жақын орналасқан аумақтардың карталарын құруға қолданады.
Меркатор проекциясы теңіз карталарын құруда кең қолданылады себебі
анықталған азимут бойынша кемелерді берілген курс бойынша жүргізу
ыңғайлы. Эллипсоид бетінде локсодромия деп аталатын сызық барлық
меридиандарды бір азимут бойынша қиады және спираль тәріздес қисық сызық
болып ақырындап полюске жақындайды. Меркатордың проекциясында
эллипсоидтың лаксодромиясы теңбұрыштық қасиеттің әсерінен проекциялар
азимутты сақтайды, ал меридиандар түзу параллель сызықтарымен бейнеленеді,
онда локсодомия да проекцияда түзу сызықпен бейнеленеді. Теңіз кемелерінің
жылжуы картада түзу сызықпен кеменің бастапқы және соңғы жүзу пункттерін
қосатын және барлық меридиандарды бір бұрыш бойынша қиып өтетін
локсодромия бойынша жүргізіледі.
Локсодромия эллипсоидта нүктеер арасындағы қысқа ара қашықтық емес.
Эллипсоидта екі нүкте арасындағы қысқа ара қашықтық сызығы геодезиялық
сызық деп аталады, ал шарда ортодромия деп аталады.
Ортодромия – эллипсоид айналымының екі нүкте арасындағы ең қысқа
сызық (сфераның немесе басқа айналым бетінің).
Локсодромия – эллипсоид айналымындағы сызық (сфераның немесе басқа
айналым бетінің), тұрақты бұрыш бойынша барлық меридиандарды қиады.
Меркатор проекциясының карталарында түзу сызықтармен бейнеленеді
Навигацияда және аэронавигацияда қолданылады.
Ортодромия шары – ол үлкен шеңбердің доғасы. Меркатордың
проекциясында ортодромия проекцияның бұрмалану әсерінен локсодромияға
қарағанда үлкен сызық бойынша қисық сызық болып бейнеленеді. 45-суретте
өзгермелі курс бойынша кеменің жылжуын азимут бойынша формулалар
географиялық нүктелерге А,1.2,3,Б байланысты көрсетілген.
47
-сурет
. Меркатор проекциясындағы ортодромия и локсодромия.

64
Егер картографияланатын аумақ меридиандар бойында созылып жатса
немесе олардың бұрыштарында болса, онда түзу проекцияар жарамайды, себебі
жанама цилиндрде экваторға жақын бұрмалану аз, басқа бөліктерінде өте үлкен
размерлерді алып жатады. Мұндай жағдайларда эллипсоидқа қатысты көлденең
және қисық проекция қолданылады. Көлденең проекцияларда цилиндр
эллипоидқа бойынша жанама болады. Қисық проекцияларда цилиндрдің
жанасуы берілген аумақтын осьтік бағытын анықтайтын үлкен шеңбер
бойынша орындалады. Меридиан мен параллельдер қисық сызықтырмен
бейнеленеді. Полюс нүктесінің меридианы – түзу, ол басқа меридиандардың
симметрия осьі болып келеді.
Бейнелеу қасиеті бойынша бұл проекциялар теңбұрышты, теңаралық және
еркін бола алады.
48- суретте көлденең жəне көлденең
–
цилиндрлік проекцияның тораб түрі
көрсетілген.
48-сурет. Картографиялық тораб: а) қисық цилиндрлік проекцияда
Картографическая сетка: а) б) көлденең – цилиндрлік проекцияда
.
Әдебиеттер:
Нег:1[65-77], 2 [55-67]
Бақылау сұрақтары
1. Цилиндрлік проекция қалай алынады?
2. Тік цицлиндрлік проекцияда меридиан мен параллель торабтары қалай
көрінеді?
3. Цилиндрлік проекциялар меридиан мен параллельдер тораб түрлеріне
байланысты қалай классификацияланады?
4. Цилиндрлік проекция , бейнелену қасиеті бойынша немесе бұрмалану
сипаттамасы бойынша қалай классификацияланады?
5. Меркатор проекциясы несіменен атақты?

65
№

жүктеу/скачать 2,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: